Bartlbi i kompanija

26.04.04 Glas javnosti

Postoje li nenapisane knjige? One koje bi, recimo, uporno odbijale da se nađu ograničene koricama s naslovom i imenom pisca, knjige za čije postojanje, to što se mogu naći na policama knjižara, ne mora da bude nikakav dokaz? One koje bi nastale kao logična posledica razmišljanja moderne svesti koja književnosti nazire kraj zbog "smrti autora"i "nestanka dela"?

Nenapisane, kao što je to, na primer, knjiga "Bartlbi i kompanija" španskog pisca Enrike Vile-Matasa ("Plato", prevod Marija Dimitrijević) koju su neki, sasvim smeteno i brzopleto, nazvali romanom? Jer reč je tu o "svesci sa fusnotama koja će komentarisati jedan nevidljiv tekst", onakav virtuelni tekst koji se sve češće označava kao jedina budućnost literature.

Opredeljujući se za ovakvu antiformu u kojoj će predstaviti mnoge slučajeve odustajanja od pisanja, bilo da je reč o veličinama kao što su Rembo, Valzer ili Selindžer ili, pak, one književne autore koji, paradoksalno, nikada nisu uspeli to da postanu, Vila-Matas je pokušao da osvetli opasnu, ali zavodljivu pojavu negacije književnosti.

Odustajanje od pisanja on vidi kao posledicu jednog, u istoriji ove umetnosti ukorenjenog negativnog poriva koji jača sklonost ka ništavilu, poriva koji će se tek u savremenoj literaturi pretvoriti u raširenu tendenciju. To "endemsko zlo savremene književnosti", koje, istovremeno, u sebi sadrži onu teško objašnjivu privlačnost kakvu samo autodestrukcija može da ima, Vila-Matas označio je kao "sindrom Bartlbi", prema Melvilovom junaku, najčuvenijem pisaru koji je, ponavljajući uvek istu rečenicu - "Ja radije ne bih" - postao paradigma svekolikog odbijanja.

Ređajući primere pisaca koji su iznenada i pod različitim okolnostima i još različitijim opravdanjima zaćutali ("jer ima toliko pisaca koliko i oblika napuštanja književnosti"), Matas otkriva da se ono najvažnije i jedino "Ne", posle kojeg ostaje samo tišina, ne tumači kao slabost već kao tiha pobuna. Među Bartlbijima nalaze se i oni koji nikada nisu ništa napisali, ali koji su posedovali izvesni talenat. Takav je, na primer, bio za književnost nadareni Kadu kojeg je poznanstvo sa genijalnim Gombrovičem blokiralo za ceo život. Kadu nije odustao samo od toga da bude pisac, već i od toga da bude čovek, smatrajući se ničim više do delom nameštaja.

Posle onog Beketovog "sve je lažno" negacija se ne može doživeti drugačije nego kao pobuna, ali pobuna koja će raščistiti put za afirmaciju. "Čudesno je to "ne" jer je to jedan prazan centar, ali uvek plodonosan. Jedan um koji kaže "ne" sa gromovima i munjama, ni sam đavo ne može da natera da kaže "da", jer svi ljudi koji kažu "da", lažu", stoji u jednom pismu čoveka koji je stvorio Bartlbija.

Možemo li se, dakle, zadovoljiti onim što se predlaže u knjizi "Bartlbi i kompanija", odgovorom da ne pisati znači pisanje učiniti mogućim? Može li jedino iz "lavirinta Negacije da izbije književnost budućnosti"? Vila-Matas kao da ne odustaje od ove tvrdnje, ali, naravno, pri tom, ne misli da literaturu sahrani. Jer, u odbijanju da napiše knjigu on upravo to čini. Uostalom, Alber Kami, veliki pisac Afirmacije, rekao je: "Kakav je to čovek buntovnik? Čovek koji kaže "ne"."

"Bartlbi i kompanija" na kraju uspeva da nas ubedi da nenapisane knjige postoje, da je i agraf pisac, kao i da je veća književnost od onoga što je loše napisano, ono što je dobro nenapisano.

Ljubica Pupezin

12.03.04 NIN

Ovu sintagmu iz naslova upotrebio je Miško Šuvaković govoreći u ciklusu predavanja “O smrti slikarstva” u Domu omladine. Njegova ideja je, na prvi pogled, bila sasvim jednostavna. Ova “smrt slikarstva”, o kojoj se danas toliko govori na svim stranama, pošto slike koje se danas još uvek slikaju, nisu naravno one iste koje je naslikao Velaskez ili Sezan, koji i sam ima naslikane lobanje (slika za koju nisam znao) u ciklusu “mrtvih priroda”. Tako se ovaj kritički osvrt na Matasovo delo mogao zvati, a nije, “Sezanove lobanje”. Jer, slike koje se danas proizvode na štafelaju, dolaze posle otkrića fotografije i u virtuelnom ekranskom okruženju koje je promenilo naše opažanje, kao i samu sliku. Ova “smrt slikarstva” je zato, u stvari, poredak ovih “malih smrti”, što oduvek prate slikarstvo, deo su njegove prirode ili idioma a ne neki naročiti epohalni događaj u njegovoj savremenoj istoriji, kako to danas izgleda mnogim istoričarima. Ono što je u teorijskom pogledu značajno, jeste prodor verbalnog u slikarsku imaginaciju, prodor koji razara samu instituciju slikarstva, kako je naziva Peter Birger.

Nisam slučajno pomenuo Šuvakovića, ili Birgera, pošto su ove “male smrti”, ili ovaj “prodor verbalnog” (XX vek je bio vek manifesta i teorijskih traktata, bez kojih umetnost XX veka nije moguće razumeti), jer o ovim “malim smrtima” u književnosti i filozofiji, povodom Sokrata, piše i španski autor Enrike Vila-Matas u ovom eseju bez preciznog žanrovskog određenja. Drugi moj sagovornik mi je zamerio da Matasovo delo i ne spada u filozofiju nego u književnost, što na prvi pogled može biti tačno. Ali, opet, šta je danas književnost a šta filozofija, pošto ovaj proces “malih smrti” podjednako nagriza i jedan i drugi stil pisanja? Jer, tema Matasovih “beleški uz tekst koji ne postoji” jedno je od mnogih šizofrenih oboljenja, koje se naziva “agrafija” ili nesposobnost za pisanje, bolest od koje su oboleli ne samo mnogi pisci, ili na primer Platonov učitelj (Sokrat), koga su nazivali “šaljivdžija iz Atine”, pošto je igrao bos po trgovima Atine i leti i zimi i patio od halucinacija. Matasova ideja je, štaviše, da je agrafija sama suština književnosti i filozofije, pošto su Bartlbi bića ispunjena dubokim negiranjem sveta, koje iz onog procesa koji je Šklovski nazvao “očuđavanjem” proizvodi i književnost i filozofiju. Ovi srećnici su svoje ime dobili po pisaru Bartlbiju, kancelarijskom moljcu iz priče Hermana Melvila, koji je i sam na kraju oboleo od ove neobične “bolesti” koja proizvodi pisanje, iz ove negacije ili bolesti.

Da odam na kraju priznanje uredniku ove edicije koja se zove “Posle Orfeja” - aluzija na Mišićevu ediciju “Orfej” je očigledna - Aleksandru Jerkovu, pošto su ovi agrafični Bartlbi, koji boluju od ovih stvaralačkih “malih smrti”, istovremeno “raskomadani”, kako je pisao Ihab Hasan sredinom prošlog veka. Mala smrt proizvodi male komade. To nije drugo do pripovedanje poetike, filozofiranje filozofije, slikanje slikarstva ili muziciranje muzike u ovom metapostupku, ili tehnici, ili stilu, o kome je Jerkov pisao u svom ogledu “Od modernizma do postmoderne” iz 1991. godine. Ogledu kojem je od stila važnija precizna dijagnoza bolesti o kojoj je pisao izvanredni Enrike Vila-Matas Bolesti koju precizno nazivam postknjiževnost ili postfilozofija.

Nenad Daković

25.12.03 Vreme

Pjer Tejar de Šarden: SRCE MATERIJE
Prevela sa francuskog: Aleksandra Mančić
Izdavač: Gradac, 2003.

Tejar de Šarden (1881-1955) je Francuski paleontolog, koji je u Kini otkrio sinanotropusa. On je ujedno i teolog jezuitskog reda, autor Fenomena čoveka, koji je spajajući iskustva moderne nauke (Ajnštajnovu, Hajzenbergovu i Borovu teoriju), geologiju, paleontolgiju sa teologijom, stvorio originalno i sveobuhvatno učenje, svojevrsnu religiju evolucije posvećenu čoveku sadašnjosti, prošlosti i budućnosti. Po njemu, Materija nije niži oblik postojanja, već osnov i matrica Duha, a Duh više stanje Materije. U Srcu Materije sakupljeno je nekoliko njegovih ogleda u kojima on ispovednim tonom čini rekapitulaciju svog životnog puta i istoriju sopstvene "čežnje i potrage za Celinom". Uzbudljivo i dragoceno iskustvo.


Novica Milić: ISTINA APOKALIPSE
Izdavač: Gradac 2003

Čitati Ničea i suočiti se sa problemom istine znači dovesti u pitanje istinu staroga kova, onu istinu koja ima samo jedan lik, koja se piše velikim početnim slovom "I", koja ima pretenziju da bude jedna, večita i jedina – istina kao nedostižni ideal i smisao ka kojem stremimo. No, to je istina koja je "izgubila sluh za istoriju, njenu dinamiku i genezu". Sa Ničeom na pozornicu stupaju različiti likovi istine, laž i istinu više nije tako lako razlučiti, suština i pojava ulaze u igru sa neizvesnim krajem, vreme apokalipse, kao vreme razotkrivanja (ali i skrivanja), zbacuje sa sebe svoju metafizičku masku. Ako se danas još ikako može prići istini (ili istinama), onda to svakako nije jezikom nauke, koja i dalje stremi onoj jednoj i velikoj Istini, već jezikom umetnost koja će, igrajući se (sa) prividom, problem istine postaviti kao pitanje o istini istine, kao "pripovest koja sebe određuje kao pripovest". Ovom nevelikom knjigom Novica Milić se odvažno upušta u složenu priču sa kojom se, na ovim prostorima, malo ko suočavao na takav način.

Gajatri Čakravorti Spivak: KRITIKA POSTKOLONIJALNOG UMA
Izdavač: Beogradski krug 2003
prevod sa engleskog: Ranko Mastilović

Verovatno najvažnija knjiga takozvanog postkolonijalnog diskursa, američke profesorke filozofije Gajatri Čakravorti Spivak, uvodi nas u problematiku izmenjene slike sveta nakon propasti Sovjetskog Saveza, nadiruće globalizacije i novih podela koje na prvi pogled nisu odmah uočljive, niti su lako razumljive. Veoma složenom filozofskom i književno-teorijskom aparaturom, kojoj ne nedostaje i "empirijska verifikacija", Spivak na više od 600 stranica ispituje suptilne mehanizme novog kolonijalizma čiji sadržaj nije teritorijalnog, već pre svega ekonomskog i kulturnog karaktera. U veoma širokom registru koji se kreće od tananih deridijanskih razmatranja odnosa centra i margine, preko biopolitičkih igara moći i borbi za priznavanje subjektivnosti, do nedvosmislenog ukazivanja na nove vidove porobljavanja i ropstva, ova knjiga spada u onu vrstu štiva kroz koje se nije lako probijati, ali koje sa svakim novim korakom donosi obilje dragocenih uvida. U izvanrednom prevodu Ranka Mastilovića, ova voluminozna knjiga već ističe kandidaturu za jedan od najznačajnijih izdavačkih poduhvata godine.

Enrike Vila-Matas: BARTLBI I KOMPANIJA
Prevela sa španskog: Marija Dimitrijević
Izdavač: Plato, 2003

Na neobičan način se ovih godina množe reference na slavnu Melvilovu pripovetku Pisar Bartlbi. Očigledno da se u onom Bartlbijevom "ja radije ne bih" prepoznaje sve više brodolomnika XX veka. Enrike Vila-Matas u labavoj romanesknoj formi u ovoj knjizi priča o "Bartlbijevom sindromu", kao paradigmi bogate tradicije književnosti Negacije. Oni koji se pitaju zašto je Rembo zaćutao najčeće nemaju pojma zašto je uopšte i počeo da piše, svojevremeno je cinično zapisao jedan francuski pesnik. Lako štivo Enrikea Vile-Matasa puno je zanimljivih i duhovitih detalja, i svojevrsna je zbirka izgovora koje su pisci navodili kao razloge što im se ne piše. Najčešće zato što su "ostali bez teksta". Nešto poput nesrećnog Luja XVI koji je prilikom zauzimanja Bastilje u svom dnevniku zapisao samo: "Ništa".