Arhitektura vizantijskog sveta

15.01.99

Knjizevne Novine
15.01.1999.


Akademik Vojislav Korac

Rodjen je 1924. g. u Debelom Brdu kod Korenice. Osnovnu skolu je zavrsio u Lickom Petrovom Selu, a gimnaziju je pohadjao u Subotici, Korenici, Sremskim Karlovcima i Beogradu. Studije arhitekture zapoceo je 1946. g. u Pragu, a zavrsio u Beogradu 1952. g. Posle diplomiranja zaposlio se u Arheoloskom institutu. Doktorirao je 1959. g. tezom "Graditeljska skola Promorja", koja je 1965. g. publikovana. Od 1960. do 1989. g. bio je docent, vanredni i redovni profesor Istorije opste i jugoslovenske arhitekture (Odeljenje za istoriju umetnosti) na Filozofskom fakultetu.
NJegove, uz pomoc arheoloskog metoda napisane knjige i studije predstavljaju, po razgranatosti i dokumentovanosti pristupa, najbolje sto je u toj vrsti posla stvoreno: sluzi i danas kao primer za ugled.

Vojislav Korac je autor monografija: "Studenica" Hvostanska, "Studenica" /sa jos dva autora/, "Pecka patrijarsija" /sa jos tri autora/. Pored "Graditeljske skole Pomorja" Vojislav Korac je autor studije "Izmedju Istoka i Zapada" i nedavno objavljene, zajedno sa dr Maricom Suput, "Arhitektura vizantijskog sveta".redovni clan SANU, Vojislav Korac je i predsednik Hilandarskog odbora i urednik "Hilandarskog zbornika".


V. Korac - M. Suput, Arhitektura vizantijskog sveta

Predgovor

Vizantija i njena sudbina trajno su bile predmet radoznalosti obrazovanog evropskog sveta. Razvitak istorijske nauke u XIX veku doneo je potrebu za celovitim i smisljenim saznanjima o sudbini Vizantije. Prvobitno interesovanje za njenu politicku istoriju postepeno se sirilo na kulturnu istoriju, a u njenim okvirima i na umetnost vizantijskog sveta. U pregledima vecih celina umetnickog nasledja koje je pripisivano Vizantiji, zatim u radovima koji su tezili da ostvare pogled na ukupnu istoriju vizantijske umetnosti po pravilu se posebno govori o vizantijskoj arhitekturi. Stavise, u ranim radovima bilo je ponajvise reci o vizantijskim gradjevinama. Postepeno se umnozavao broj radova posvecenih arhitekturi. Pored dela u kojima se govori o pojedinim gradjevinama, nastaju pregledi arhitekture uzih ili sirih podrucja. Bez obzira na nejednaku ucenost istrazivaca od generacije do generacije istoricara, mogu se razaznati razlike u pogledima na staru arhitekturu, u kojima su neretko sadrzana shvatanja arhitekture svojstvena vremenu u kojem je ziveo pisac. Odredjena shvatanja, presudan cinilac u tumacenju vizantijske arhitekture, potiskivana su novim, modernijim. tako su se u vecoj ili manjoj meri menjali zakljucci o prirodi i znacenju proucavane arhitekture, ali nikada u celini nije bio napusten nijedan od nasledjenih pogleda. tako su se smenili tipoloski, funkcionalisticki i formalisticki nacin gledanja na arhitekturu. Medjutim, nijedan od njih nije iscezao iz istoriografije vizantijske arhitekture, narocito ne u suocavanju i sa vecim celinama i sa osobenim neobjasnjenim pojedinacnim pojavama, posebno onda kada bi se istrazivac nasao pred delom oskudnih ili nikakvih istorijskih podataka. Arheolosko proucavanje ostataka vizantijske arhitekture, najpre ranog razdoblja, a potom i poznijih, unelo je u tekstove o arhitekturi pravi kriticki nacin pomatranja materijalnih ostataka. Istovremeno se sve vise paznje poklanja i pisanim podacima i drugim, pratecim ostvarenjima, prvenstveno slikarstvu, takodje i ukrasima druge vrste, kao izvorima za potpuna i pouzdana saznanja o graditeljskom delu koje je u tom trenutku predmet istrazivanja.
I pored drukcijeg gledanja na arhitekturu koje je plod novog naucnog metoda, nijedno objavljeno delo ne moze se iskljuciti iz istoriografije vizantijske arhitekture. Narocito valja imati u vidu niz pouzdano zasnovanih monografija, koje se odnose na jedan ili skupinu spomenika.
Tek u ovijoj istoriografiji pojavljuju se knjige koje imaju za naslov vizantijsku arhitekturu. Knjiga N. Mavrodinova o vizantijskoj arhitekturi objavljena je 1955. U ocigledno oskudnim uslovima suzen je izbor ilustracija i pratece literature u toj knjizi. delo N. I. Brunova, siroko zamisljeno, obilatije ilustrovano, zadrzalo je, u okviru opste istorije arhitekture, enciklopedijski karakter, bez naucnog aparata. Praceno je slicnom studijom I. K. Milonova o graditeljskoj tehnici Vizantije.
Moderna istoriografija dobila je dva temeljito zasnovana dela o vizantijskoj arhitekturi, knjige R. Krautheimera i C. Manga. Vec iz naslova (Rana hriscanska i vizantijska arhitektura) se vidi da je Krauthajmer posvetio veliku paznju ranohridjcanskoj arhitekturi. Temeljno i dugo istrazivacko iskustvo omogucilo mu je da ovu obradi kao veliki i neposredni znalac. U skracenom obimu izlozio je, medjutim, oblasti koje prate vizantijsku arhitekturu. Kao znacajnu metodolosku novinu treba navesti poznato Krauthajmerovo shvatanje izlozeno u studiji o ikonografiji arhitekture. Po tom shvatanju, koje bi se odnosilo na srednjovekovnu arhitekturu, delo koje je sagradjeno po ugledu na neko drugo nije moralo u celini ponoviti uzor, vec je moglo od njega preuzeti neko obelezje koje je poruciocu ili graditelju izgledalo bitno za sustinu koncepcije. Krauthajmerovu metodolosku novinu treba shvatiti kao suprotstavljanje nekritickom oslanjanju na tipoloski nacin misljenja.S. Mango, siguran poznavalac istorije Vizantije i pisanih izvora, sa iskustvom u neposrednom istrazivanju materijalnih ostataka graditeljstva, ima pouzdan kriticki stav prema zatecenim saznanjima. ne zaobilazi nijedan otvoren problem, niti a priori prihvata ili odbacuje zatecena misljenja. NJegova zamisao knjige o vizantijskoj arhitekturi jedna je od mogucih. Pisac nije izostavio nijednu od oblasti koje se ukljucuju u vizantijski kulturni i duhovni svet.
Osnovna pitanja koja stoje pred svakim ko namerava da pise o vizantijskoj arhitekturi ili umetnosti jesu kao poceti, gde stati i u kom opsegu posmatrati gradivo. Cini nam se najprikladnijim da navedemo misao kojom je Georgije Ostrogorski zapoceo svoju istoriju. Vizantije. "Rimsko drzavno uredjenje, grcka kultura i hriscanska vera glavni su izvori vizantijskog razvitka..."
Od trenutka kada je hriscanstvo postalo zvanicna i opsteusvojena vera, od vremena Teodosija I, gradjevine koje se podizu za novu religiju najvazniji su i vodeci tok u arhitekturi. Novim graditeljskim programima bitno se menja odnos sredine prema arhitekturi, prema njenoj nameni, a potom i njenom duhovnom i likovnom smislu u drustvu. Prestonica Carstva je premestena na istok. Presudan postaje uticaj helenizovanih oblasti na ukupan kulturni zivot Carstva. Promene u arhitekturi dogadjaju se u IV i V veku da bi u VI, prvenstveno se misli na vreme Justinijanove vladavine, u potpunosti bile izgradjene nove koncepcije koje se sa razlogom mogu nazvati vizantijskim, i koje postaju osnov za dalji razvitak arhitekture u Vizantiji.
Logicnu celinu cini graditeljstvo Justinijanovog vremena, pri cemu valja imati u vidu sve njegove komponente: nove koncepcije prostora, konstruktivne sisteme, materijal, zanat, umetnicku obradu, majstore, ulogu gradova: uz to i sve vidove monumentalne arhitekture. Za rekonstrukciju ukupne slike arhitekture tog izuzetnog razdoblja bio je neophodan osvrt na dela koja mu prethode, kao i na ostvarenja koja to verema neposredno slede, do velikih potresa Carstva pocetkom VII veka.
Krupna istorijska razdoblja, u cijim okvirima traje zivot Vizantije, izgledaju nam najprikladnija za pracenje tokova u arhitekturi, pa su prema njima i naznacena poglavlja u nasoj knjizi. Izvesnu nedoumicu je uvek proizvodio odnos prema arhitekturi susednih oblasti koje ili nisu bile pod vizantijskom vlascu, ili je vizantijska uprava nad tim oblastima trajala ograniceno vreme, a graditeljstvo im je blisko vizantijskom. Dve potkavkaske zemlje, Jermenija i Gruzija, ne mogu se izostaviti kada se govori o vizantijskoj arhitekturi. Nezavisno od odavno postavljenog pitanja o mogucem uticaju jermenskih graditelja na vizantijsku arhitekturu, slicnosti obavezuju da se dogadjanja u tamosnjem graditeljstvu prate, u najmanju ruku, kao paralelan tok. Prikazana su ukratko, u celinama, radi lakseg uvida u celokupno gradivo knjige.
Zasebno poglavlje je posveceno arhitekturi u steni ili, kako se to popularno kaze, pecinskim crkvama. Predstavljene su u skracenom obimu u nameri da se citalac uputi u prirodu te osobene pojave u hriscanskom svetu i u vizantijskoj arhitekturi. Navodi se njihovo rasprostiranje, a rec vise kazana je o najznacajnijim oblastima za koje smo imali i poneku fotografiju. I taj deo teksta je predtsavljen po nacelu celine: gradivo nije hronoloski deljeno.
Obnovom krajem IX veka zapocinje drugo veliko razdoblje vizantijske arhitekture, jednako vazno po zbivanjima u Vizantiji i u zemljama ukljucenim u vizantijski svet. Okolnost sto se odredjeni tip sakralne gradjevine u dovrsenom obliku prosirio na celo podrucje o kome je rec, na simbolican nacin govori o znacaju obnove pod makedonskom dinastijom. Naredno vreme je pokazalo stvaralcku snagu i u arhitekturi starog vizantijskog organizma.
Bugarska, primajuci hriscanstvo, prihvata tekovine vizantijske civilizacije. Pocevsi od prvih dela monumentalne arhitekture bugarska serdina je pratila glavni tok u vizantijskoj arhitekturi. U Rusiji, uporeddo sa pokrstavanjem, monumentalna kamena arhitektura ostvaruje se krupnim delima neposredno inspirisanim arhitekturom vizantijske prestonice. Ruska arhitektura je izgradila sopstveni put koji nije poremecen ulaskom krstasa u Carigrad. U nasem tekstu predstavili smo je u celini, nezavisno od hronoloskih podela koje prate vizantijsku arhitekturu. U Srbiji, najpre u zapadnoj drzavi Duklji, potom Zeti, prva dela trajne arhitekture nastaju posredovanjem primorskih gradova koji su pod vizantijskom vlascu, a veliki pocetak raske skole preuzima koncepcije komninske arhitekture. Srpska arhitektura, svojim osobenim ostvarenjima, trajala je u okvirima graditeljstva vizantijskog sveta do gubljenja samostalnosti srpske drzave (1459). Verujuci da ostaju u granicama objektivnog pristupa znacaju ovog graditeljstva, autori su mu dali veci prostor od onoga koji je dobio u ovde citiranim pregledima vizantijske arhitekture, ogranicenim iskljucivo na najvece i najistaknutije spomenike.
Jadransko podrucje, narocito juzna Italija, oblast je mnogih dela za koja se moze reci da su im izvori u vizantijskoj arhitekturi. Ocuvao se mali broj gradjevina koje se neposredno ukljucuju u vizantijsko graditeljstvo, medjutim, posredan vizantijski uticaj cini to podrucje posebnim pratiocem zbivanja u vizantijskoj arhitekturi.Pad Carigrada pod latinsku vlast 1204. preseca takozvano srednje razdoblje. Za graditeljstvo XIII veka najpre bi se moglo reci da je svojevrsna panorama tokova koji nastavljaju koncepcije i oblike izgradjene na tradiciji sopstvenih, lokalnih okvira.
Povratak vizantijske vlasti u Carigrad 1261. i sabiranje preostalih delova Carstva, poznati kao obnova Paleologa, pocetak su poslednjeg razdoblja u istoriji vizantijske arhitekture. Prestonica je nosilac pokreta u gradjenju novih oblika u arhitekturi, koji ne ostaju bez uticaja na sirem podrucju. Najzivlji je stvaralacki rad u Srbiji, zatim u Mistri, u dvema oblastima u kojima se ostvaruju poslednje obnove u arhitekturi vizantijskog sveta.
Pad Carigrada pod tursku vlast 1453. simbolicno obelezava kraj vizantijske arhitekture. U poslednjem poglavlju knjige saopsten je sazet pogled na potonje graditeljsko stvaranje koje se neometano nastavilo u Vlaskoj i Moldaviji, a u ostalim balkanskim zemljama dozivelo obnovu u okvirima za koje se uobicajio naziv postvizantijsko graditeljstvo.
Proucavanje vizantijske arhitekture i ocene njenih vrednosti usmereni su, sticajem okolnosti, uglavnom na sakralne spomenike. Crkve su se najbolje ocuvale jer su vise postovane nego sve drugo. U vreme teskih pritisaka za islamizaciju, crkve krupnih razmera i bogate unutrasnje opreme pretvorene su u yamije. Ta je okolnost doprinela da opstanu mnoga vredna dela, uz odredjena ostecenja, pretezno slikanog enterijera koji nije bio prihvatljiv za bogomolje islama. Sve drugo, sto nije pripadalo sakralnoj arhitekturi, nalazilo se u jos nepovoljnijim okolnostima: ili su nepovratno napustena mesta prethodnog stanovanja izvan gradova, ili su zgrade, adaptirane za nove vlasnike, bitno menjale zateceni sadrzaj. Gradjevine su nestajale i zato sto nije bilo ni mogucnosti ni volje da se odrzavaju: nestao je smisao opstanka zatecenih celina. To je bio slucaj sa carigradskim dvorcima. Stoga su o arhitekturi namenjenoj osnovnim zivotnim potrebama saznanja neuporedivo skromnija. Izuzetak je vojna arhitektura, potrebna i novim vlasnicima, uz to i manje podlozna promenama. Krajnje su skromna saznanja o stambenoj srhitekturi. Do svih njenih vidova danas dopiremo posrednim putem. Najvise paznje privlaci ono sto je bilo najreprezentativnije, gradjeno sa najvise truda i strucnog i umetnickog znanja i osecanja. Razumljivo je sto je to oblast koja bi u najvecoj meri morala upotpuniti saznanja o vizantijskoj arhitekturi u celini. Pisani izvori unekoliko upotpunjavaju prazninu koja je stvorena nestajanjem gradjevina. Izvori uglavnom govore o najreprezentativnijim gradjevinama, i to pre svega o Velikoj palati u prestonici.
Luksuzno stanovanje u carskoj palati na velikim pocecima vizantijske arhitekture zbivalo se u arhitektonskim okvirima u kojima je bilo slicnosti sa velikim reprezentativnim crkvama. Za primer se moze uzeti prostor Hrizotriklinosa uradjen prema koncepciji slicnoj onoj koja je bila osnov carigradskog hrama Sv. Srdja i Vakha. I u drugim delovima velike palate bilo je prostorija i delova prostora koji lako nalaze poredjenje sa delovima velikih crkvenih gradjevina. Pomenimo samo tremove, predvorja, atrijume. Nije potrebno posebno govoriti o slicnoj unutrasnjoj opremi: mozaicima, skupocenom kamenu, pozlati, i dr. Isti umetnicki jezik gradio je i sliku dvora i sliku crkve.
Vremenom nastaju razlike koje se uvecavaju. Hram je zadrzao neprikosnoveno prvenstvo po ukupnoj graditeljskoj i umetnickoj brizi ktitora i majstora. U srednjoj i poznovizantijskoj arhitekturi krupnije gradjevine su pravi izuzeci. Prostorna i strukturna resenja zapoceta ili nagovestena u ranovizantijskoj arhitekturi sticu suptilne oblike, enterijer postaje blizi gledaocu, a ukupno kazivanje slike i drugog ukrasa postaje razvijenije i bogatije u detalju. tesko je poverovati da se nesto slicno, u ozbiljnijim razmerama, dogadjalo takodje u arhitekturi u kojoj je ziveo svet uzvan crkve. Malo je verovatno, sudeci po svim danas dostupnim saznanjima, da su palate kraljeva i feudalaca bile po opremi onoliko slicne crkvama koliko imperatorske palate ranovizantijksog doba. U srednjem, a pogotovo u poznom razdoblju bilo je nemoguce izgraditi slozeni svet slike ukrasa i reci kao sto ga stice hram. Prostor crkve, uzimajuci u obzir najznacajnije, najpazljivije obradjene hramove, sabira u sebi sve najbolje sto kultura sredine u kojoj delo nastaje moze da pruzi. Graditeljska vestina, reljefni i slikani ukras freska i tekstovi najvisih knjizevnih vrednosti potpuna su slika duhovnog i kulturnog stepena obrazovanog sloja drustva. U sekularnoj arhitekturi tesko je naci delo, u XII ili u XIV veku, koje bi u svim graditeljskim komponentama doseglo ono sto je ostvareno u najznacajnijim hramovima.