British-Serbian Relations from the 18th to the 21st Centuries

01.04.19 Institut za noviju istoriju Srbije

Povodom 180 godina srpsko-britanskih odnosa, jubileja koji je obeležen 2017, brojne manifestacije u Beogradu, Londonu i Kragujevcu okupile su izuzetan broj proučavalaca srpsko-britanskih odnosa. Na poslednjem od ovih događaja, grupa stručnjaka složila se oko objavljivanja zbornika. U ruhu vrlo kvalitetnog izdanja Fakulteta političkih nauka i Zepter books-a, dobili smo pravi kompendijum znanja, informisanih mišljenja i stavova o srpsko-britanskim odnosima. Veliki broj likovnih priloga, od kojih se ističu mape, posteri, kao i fotografije posebno napravljene za ovaj zbornik, doprinosi sveopštem pozitivnom utisku (npr. 209–216 te 489–496). Zbornik je objavljen na engleskom jeziku.
Prvi deo zbornika tiče se srpsko-britanskih političkih i kulturnih odnosa u periodu 1784–1919. Počinje dugačkom studijom Slobodana Markovića o srpsko-britanskim kulturnim i političkim vezama od 1784. do 1918. Marković prati pojave dugog trajanja kao što su imenovanje Srbije i njeno pozicioniranje na mentalnoj mapi Engleza iz perioda novog veka. On kroz likove i dela poznatih anglofila poput Dositeja Obradovića, Čedomilja Mijatovića i Vladimira Jovanovića, kao i britanskih političara i putnika poput Vilijema Gledstona (William Gladstone) i Adelajn Irbi (Miss Adeline Irby) daje uverljivu sliku zeitgeist-a i senzibiliteta koji se gajio u obe zemlje. Dug put ovih odnosa autor zaključuje trenutkom kada se Srbija u britanskoj mašti, ponovo našla na Zapadu, možda i po prvi put tvrdi Marković. Na ovaj rad se nastavlja tekst Čedomira Antića „Serbia and Great Britain until 1875“. U njemu ovaj istoričar skicira odnose Srbije i Britanije od srednjeg veka do 1875, sa posebnim akcentom na period od 1837. do 1875. i posebnom pažnjom obraćenom na vreme kriza (neposredno pred Krimski rat i tokom 1862). Ispraćeno je i popravljanje slike Srbije u Britaniji zahvaljujući radovima Leopolda Rankea i Endrjua Arčibalda Pajtona (Andrew Archibald Peyton) tih godina. Zorica Bečanović Nikolić, koja je prethodno objavila monografiju o recepciji Šekspirovih istorijskih drama u XX veku, u svom radu „Shakespear in Serbia“ skicira prisustvo barda u kulturi, književnosti, pozorištu. Ona posebno notira ulogu koju su u Srbiji odigrali nemački prevodi, odnosno pionirska aktivnost pesnika Laze Kostića na ovom polju. Saša Knežević u članku „William Gladstone and the Balkan Christians“ prati predstavljanje balkanskih hrišćana i Gledstonov uticaj na britansko javno mnjenje. Bavi se Gledstonovim životom, karijerom, od liberalne partije do pozicije premijera Ujedinjenog Kraljevstva, na kojoj se nalazio čak četiri puta. Za vreme Velike istočne krize balkanski hrišćani su dobili u Gledstonu zaštitnika, tako da ne čudi njegova popularnost u Srbiji i Crnoj Gori. Autor ističe njegovo zalaganje za prava ,,malih“ naroda i kako je to uticalo na hrišćane na Balkanu i ucrtavanja novih granica na kartama nakon Berlinskog kongresa. Dejvid Noris (David Norris) u radu pod nazivom „Greetings from Belgrade: exercises in cultural legacies“ opisuje urbani razvitak grada poslednjih decenija 19. veka. Bavi se britanskim posetiocima u Beogradu, stupanjem Beograda na svetsku urbanističku scenu i istražuje povezanost i uticaje britanskih posetilaca. Bojan Aleksov u tekstu „Strange bedfellows: British women and Serbs 1717–1945“ istražuje fenomen Britanki koje su dolazile u Srbiju, pisale putopise koji su obično prikazivali Srbiju u pozitivnom svetlu, te učestvovale u humanitarnim misijama. Zanimljivo je da ukazuje na razlike u odnosu na putopise čiji su autori bili muškarci. Profesor Fakulteta političkih nauka Slobodan Marković, u hronološki širokom zahvatu, na interesantnom primeru britanskih diplomata u Beogradu (14 u datom periodu), te srpskih diplomata u Londonu (osam u datom periodu) u članku „British Diplomats in Belgrade and Serbian ministers at the Court of st. James 1837–1919“ zaokružuje prvi deo zbornika.
Autor daje osnovne podatke o ovim diplomatama, koji uključuju ne samo njihove diplomatske aktivnosti već često vrlo važna druga profesionalna postignuća u kontekstu srpsko-britanskih odnosa. Tako autor vešto markira uticaj koji je na kneza Miloša, kao i na potonje istraživače, imala relativno kratka misija prvog britanskog diplomate na ovim prostorima pukovnika Džordža Lojda Hodžesa (George Lloyd Hodges).
Drugi deo zbornika objedinjuje poglede na odnose Velike Britanije sa dve Jugoslavije. Dragan Bakić, sa Balkanološkog instituta SANU, daje u širokim potezima analizu britanske politike prema Kraljevini SHS/Jugoslaviji, ispitujući stavove Forin ofisa. Autor prati promene uslovljene dnevnopolitičkim realnostima i markira trajne karakteristike ove politike u obliku britanskih simpatija za Jugoslaviju i britanske kritike korumpirane i neefikasne administracije Beograda. Erik Beket Viver (Eric Beckett Weaver) u tekstu „British Policy toward the Revision of Borders in the Inter-war Period, and its Effect on Yugoslavia“ podvlači razlike između sukcesivnih britanskih vlada i britanske elite po pitanju revizije versajskih granica Evrope. Najdramatičniju razliku vidi 222 u rezoluciji koju je potpisalo 200 britanskih poslanika 1933, za predlog vladi da se u Ligi naroda predloži promena mađarsko-jugoslovenske granice, što je Forin ofis energično suzbio. Britanska ravnodušnost, kao u slučaju mlake rekacije na ubistvo kralja Aleksandra 1934, tvrdi autor, više nego bilo šta drugo, popločala je put Jugoslavije ka Rimu i Berlinu.
U narednom radu „The houses of Windsor and Karageorgevich – from foreigners to relatives“, Dušan Babac se fokusira na porodične i kumovske veze dveju dinastija na vlasti u Jugoslaviji odnosno Velikoj Britaniji. Radmila Radić, istoričarka iz Instituta za noviju istoriju Srbije, u članku „Anglo- -serbian Church and Cultural Cooperation in the Inter-war Period“ daje jedan temeljan pregled odnosa Srpske pravoslavne crkve i Anglikanske crkve od međuratnog perioda do vremena nakon završetka Drugog svetskog rata. Autorka se bavi kontaktima i ličnostima koje su pomagale da se oni uspostave i održe kao što su Nikolaj Velimirović, Dositej Obradović, Vojislav Janjić; sve vreme naglašavajući i faze ovih odnosa. Tako npr. naglašava značaj inteziviranja odnosa u predvečerje Drugog svetskog rata radi dobijanja podrške pripadnika pravoslavne vere u borbi protiv nemačke propagande. Zoran Milutinović, sa School of Slavonic and East European Studies, u svom članku „Serbian Anglophiles in the First Half of the Twentieth Century“ sumira neke svoje teze iz poznate knjige Getting over Europe. The Construction of Europe in Serbian Culture. Iako su, kako ističe, srpski intelektualci snagom svog obrazovanja bili uglavnom vezani za Francusku, važni su u srpskoj kulturi bili anglofili koji su u Britaniji tražili ono čega im se činilo da fali u Srbiji/Jugoslaviji. Milutinović ističe primere Bogdana Popovića, Slobodana Jovanovića, Nikolaja Velimirovića i Dimitrija Mitrinovića. U članku „Britain and Communist Yugoslavia“, kroz britanske i jugoslovenske arhivske izvore Vojislav Pavlović, sa Balkanološkog insituta SANU, prikazuje uspone i padove jugoslovensko-britanskih odnosa, od priznavanja „Titovih partizana“ 1944, zatišja 1945– 1951, do novog uspona sa novom, konzervativnom britanskom vladom posle tog datuma. Zaključak koji se autoru nameće jeste da su obe vlade od ovoga profitirale većinom propagandno, najviše jugoslovenska, bivajući priznata za činioca u međunarodnim poslovima. Profesor Filozofskog fakulteta Milan Ristović, u tekstu naslovljenom „The troublesome Yugoslav- -British-Greek Triangle 1945–1949“, prati put Jugoslavije, Britanije i Grčke u vidu nekoliko jedinstvenih hladnoratovskih „anomalija“ – odnose koje je karakterisalo usijanje žarnih tačaka Hladnog rata a koji su se pretvorili u nekarakteristična savezništva i prijateljstva u vidu Balkanskog pakta i spektakularne posete Tita Britaniji 1953.
Treći deo zbornika nosi naziv Cultural and Educational Encounters of the UK and Serbia in the 21st Century and Recent Past. Rad Ranka Bugarskog pod naslovom „The english-speaking union in Yugoslavia/Serbia“ čini uvodni tekst u ovom delu zbornika. Bugarski u njemu naznačava glavne aktivnosti ove organizacije u Jugoslaviji/Srbiji, ističući da je beogradski ogranak bio prvi u istočnoj Evropi, a takođe da ESU upravo 2018. slavi 100 godina 223 postojanja. U vrsti sentimentalne istorije srpske i jugoslovenske sekcije radija BBC, Nenad Šebek u radu „BBC, Yugoslav and Serbian sections. My BBC Love Story“pruža vredne uvide u rad i aktivnosti ove službe, kao i anegdotalne odeljke koji prikazuju fasciniranost jednog (bivšeg) Jugoslovena jednom (bivšom) imperijom. Profesor Vukašin Pavlović opisuje turbulentni period međunarodnih sankcija Jugoslaviji (1992–2000) i napore intelektualaca da saradnjom sa britanskim kolegama taj problem prevaziđu, dok Boris Hlebec daje pregled skorašnje leksikografske produkcije.
Na poseban položaj pisca između dve kulture, srpske i britanske, osvrnula se Vesna Goldsvordi (Vesna Goldsworthy) imajući posebno zanimljivo iskustvo sa svoje dve knjige. Naime, knjiga Izmišljanje Ruritanije. Imperijalizam mašte, koja preispituje predstave Balkana u britanskoj književnosti, donela joj je slavu u akademskom svetu. Sa druge strane, njena autobiografija u vidu knjige Černobiljske jagode znatno je prodavanija i na Zapadu popularnija literatura, koja je komplementarna Ruritaniji u tome što govori, između ostalog, o popularnim predstavama „Engleza“ tokom šezdesetih i sedamdesetih godina u Jugoslaviji. Između pisama, intervjua, novinskih članaka i drugih reakcija na njene knjige, Goldsvordi je iščitala čitav splet srpsko-britanskih predstava o drugome. Ovaj deo zbornika zaokružuje rad Katarine Rasulić, sa Filološkog fakulteta u Beogradu, u kome prati osnivanje katedre za anglistiku i put njenih osnivača Vladete Popovića i Meri Stensfild Popović (Mary Stansfield Popović). Autorka zaključuje svoj rad koristeći reč 2017. godine po izboru oksfordskog rečnika – youthquake – kako bi istakla želju mlade generacije za praćenjem uspešnih vertikala prethodnika.
Četvrti deo zbornika nosi naziv British-Serbian Contemporary Diplomatic and Political Relations: Challenges and Prospects. U njemu se u dobrodošlom preplitanju najnovije istorije, pa i savremenosti, veliki broj britanskih i srpskih diplomata i drugih učesnika srpsko-britanskih odnosa osvrnuo na najnoviji period istorije ove dve zemlje i njihove interakcije.
Tako su svoje stavove izrazili ser Džon Randal (sir John Randall), sadašnji ambasador u Srbiji Denis Kif (Denis Keefe), ambasador Srbije u Velikoj Britaniji Aleksandra Joksimović, bivši ambasador Britanije u Srbiji Dejvid Govan (David Gowan), ambasador u Ministarstvu spoljnih poslova Republike Srbije Branimir Filipović. Njihovi pogledi na problematiku srpsko-britanskih odnosa, katkad suprotstavljeni, čine komplementarni deo sa poslednja tri članka. Profesor Kristofer Koker (Christopher Coker) najpre ispituje doseg „liberalne civilizacije“ u odnosu Zapada na Balkan, te propituje naizgled transformativnu moć Zapada pa i Britanije na prostor Srbije odnosno „Zapadnog Balkana“. Rad Spirosa Ekonomidosa (Spyros Economides), sa London School of Economics and Political Sciences, koji nasuprot poznatim negativnim slučajevima intervencionizma, pokušava da naznači četiri polja na kojima je on imao pozitivan efekat. Zbornik zaključuje rad „Kosovo as a factor in british-serbian relations“ Džejmsa Ker-Lindzija 224 (James Ker-Lindsay) u kome se problem Kosova i Metohije vidi kao jedna vrsta ground zero-a za srpsko-britanske odnose.
Jubileji su prilika da se, kada postoji dovoljna količina ekspertskog znanja, nađe jedna vrsta podsticaja za objavljivanje i sumiranje rezultata neke oblasti. Ovaj zbornik predstavlja izvrsni, svetli primer uspelog projekta na objedinjavanju znanja iz različitih diciplina. Od izbora priloga, uredništva do postprodukcije i likovnih priloga, mapa, fotografija i dizajna; bez sumnje radi se o visokim profesionalnim standardima. Radovi su vrsno odabrani tako da se često nadopunjuju, a podela na različite grupe priloga je logična i pomaže čitaocu. Jedina manja zamerka ovom izuzetnom zborniku jeste mali broj tekstova koji se tiču odnosa Velike Britanije i socijalističke Jugoslavije. Naime, dok su period 1945– 1955. „pokrili“ najveći stručnjaci za taj period, potonje razdoblje je zanemareno tako da ostajemo bez istraživanja ili pregleda koji bi uključivao odnose Jugoslavije i Velike Britanije u vreme zaoštravanja kriza Hladnog rata, dekolonizacije, detanta, evropskog ujedinjenja te brojnih kulturnih veza Jugoslavije i Britanije. I pored ove male zamerke, zbornik već postaje nezaobilazan za sve istraživače heterogenih polja srpsko-britanskih odnosa od XVIII do XXI veka.
Nemanja RADONjIĆ
TOKOVI ISTORIJE 1/2019