Demontaža kulture : prilozi za sociologiju srpskog društva

01.04.18

U monografiji Demontaža kulture: prilozi za sociologiju srpskog društva Slobodan Antonić registruje, mapira, formuliše i opisuje dubinske društvene procese u poslednje tri decenije kako na lokalnom, tako i na globalnom planu. I u mnogim ranijim istraživanjima, objavljenim u monografijama, studijama i tekstovima u zbornicima, naučnoj, književnoj ili dnevnoj periodici, ovaj ugledni srpski sociolog nastoji da na teorijski relevantan način pruži što verniju sliku srpskog društva i obeleži ključne aktere njegovih promena. Sedam poglavlja i poslednje Antonićeve knjige rezultat su temeljnog praćenja, klasifikacije, tipologizacije i analize novih kulturnih i društvenih modela i pojava, njihove ideološke i istorijske pozadine, kao i mehanizama koji dekonstituišu, redefinišu i revalorizuju tradicionalne.

Sintagma „demontaža kulture“, predočena već u naslovu, proističe iz dobijenih uvida, zbog čega predstavlja metonimiju gorućih procesa koji su zahvatili srpsko društvo. Njen oksimoronski prizvuk konotira i svojevrsni semiotički, epistemološki, čak i ontološki paradoks koji se u srpskom društvu poslednjih decenija javlja: fragmentaciju, osporavanje domena stvarnosti i čovekove egzistencije koje u svom nukleusu podrazumeva uzgajanje, unapređivanje, kompozitnost i celovitost. Na delu je onemogućavanje procesa koji humanoida čini čovekom, ličnošću i pripadnikom zajednice. Antonić time pokazuje da su kulturi poljuljani temelji i opasnosti izloženi njeni osnovni postulati, na kojima počivaju mnoge savremene civilizacije. Sledstveno tome, pored deskriptivnog, njegov pristup ima i normativni karakter. Autor nastoji da, saobrazno znanjima i uvidima u društvene teorije i prakse, (pre)usmeri određene tokove i predloži validna rešenja težišnih socioloških, pravnih i političkih problema.

Istovremeno, njegova monografija šalje ozbiljno upozorenje o malignim promenama u društvenom telu srpskog naroda, koje nezaustavljivo razaraju i njegovu duhovnost i samoodređenje. Dovodeći u komplementaran odnos deskriptivni i normativni pristup, autor pokazuje volju za aktivnim odnosom prema društvenim prilikama. Neumorno ih obrazlažući i komentarišući, on sâm učestvuje u konstituisanju društvene slike i postaje jedan od retkih, a dragocenih činilaca intelektualne elite. Preuzevši rizik nerazumevanja i moguće nelagodnosti u vlastitom društvenom okruženju, on, međutim, pravi hrabar istup iz dominantnog intelektualnog mnjenja jer njegove konstituente kritikuje iznutra. Zahvaljujući dekonstrukciji aktualnih struktura i njihovih diskurzivnih praksi koje polarizuju stvarnost i kulturu, Antonić gradi most između akademske doktrine i društvene stvarnosti. On, dakle, otvara prostor za preispitivanje mehanizama za hegemonizaciju mišljenja koji diktira Centar moći; kako određeni nosioci elite (a ili antinacionalne) redefinišu sâm pojam nacionalne elite; kako nova „elita“ razgrađuje tradicionalne strukture i institucije; kakva je sauslovljenost pojedinaca, političkih i istorijskih tokova i Centra moći.

Već u prvom poglavlju, „Dehristijanizacija i srpsko društvo“ zatičemo pojmovno pojašnjenje duhovno-religijskog projekta koji oblikuje modernu, odnosno savremenu zapadnu civilizaciju iz ugla sociologije religije i studija kulture. Na nizu primera iz sveta i kod nas, autor nastoji da opiše procese zahvaljujući kojima dolazi do korenite promene duhovne paradigme. On, takođe, otkriva ko su njeni inspiratori i nosioci kao i kako se reflektuje na javnu svest. Autor razlučuje pojmove sekularizacije, kao spontanog procesa otuđenja države i društva od religije i njenih institucija, i dehristijanizacije, kao sistemskog projekta, „zamisli i vrednosnoj matrici jednog dela sistemske elite (establišmenta)“, radi postizanja ideološke dominacije, koja ništi pravo na slobodu izbora i drugačije aksiološke perspektive. Taj socijalni i kulturni pritisak razgradnje tradicionalnih kulturnih modela, prema Antoniću, počiva na fenomenu „paradoksalne inverzije“ nekadašnjeg privatnog i javnog, čiji je krajnji rezultat radikalizacija moralnog relativizma i nihilizma, ukidanje kulturnih razlika i poniženje humaniteta.

Budući odgovorni intelektualac, Antonić, na temelju društvenoistorijskih karakteristika srpske zajednice i javne svesti, nudi mogućnost mirnog i osvešćenog otpora ovim društvenim silama u izgradnji mreže institucija hrišćanskog poddruštva, uprkos opasnosti od samogetoizacije.

U eseju „’Pink tranzicija’ u Srbiji“ autor predočava kakve su karakteristike srpske tranzicije – neminovnog razvojnog toka istoč-nih društava u Evropi. Smena jedne (komunističke, socijalističke) društvene matrice drugom (prividno kapitalističkom, a faktički kolonijalnom) uslovila je pojavu različitih epifenomena. Problem, prema Antoniću, nastaje onog trenutka kada pod uticajem javnog mnjenja i spoljnih centara moći, neželjeni efekti prerastu u konstituente, habituse i ključne agense novog poretka. On definiše pojave poput „pink tranzicije“, kao oblika masovne kulture namenjene „prolima“, nižim klasama svetskog kapitalističkog poretka i kulturne hegemonije, kao vida upravljanja i definisanja estetičkih i kulturnih vrednosti. Veliku pažnju posvećuje aktivnostima domaćih kandidata za učlanjenje u tzv. transnacionalnu kapitalističku klasu. Prepoznavši da u osnovi tih krupnih društvenih i duhovnih kretanja leže materijalistički konformizam, hedonizam i egoizam, Antonić upozorava na trajne reperkusije tranzicije kojoj je izloženo srpsko društvo, kao što su kulturni zaborav, pretvaranje naroda u gomilu, gubljenje kulturne samosvojnosti i dobrovoljno odricanje od kulturnog identiteta. Cilj „pink tranzicije“ je kolonizacija svesti malih naroda i dehumanizacija. Gospodarima amorfnih transkulturnih i globalizacijskih vrednosti Antonić suprostavlja vrednosni sistem pripadnika nacionalne buržoazije.

Studija „O kulturnom ratu u Srbiji“ tematski i metodološki se nadovezuje na prethodni esej. U njoj Antonić daje jasan teorijski okvir za formulisanje i definisanje pojma „kulturni rat“. Taj fenomen autor je i ranije iscrpno proučavao, kako sa aspekta sociologije kulture, tako i sa aspekta sociologije politike, zahvaljujući čemu je stekao status jednog od najpouzdanijih, ali i najoštrijih proučavalaca i tumača savremenog srpskog društva i kulture. Kulturni rat već u samom pojmu sadrži dijalektički potencijal, ideju polarizacije i radikalizacije suprotstavljenih strana u društvenom sporu oko vrednosti i pitanja istorijskog samorazumevanja i samoodređenja, koje se reflektuje na mnoge sfere javnog i privatnog života pripadnika jedne istorijske zajednice. Čini se da je ovo Antonićevo zaoštravanje – prema kojem je domen kulture, a u konkretnom eseju i umetnosti, shvaćen kao poprište borbi za osvajanje simbola društvene moći i prevladavanja, to jest, kulturne hegemonije određenih društvenih struktura (kompradorske i nacionalne buržoazije) radi formulisanja kulturnih i duhovnih vrednosti – zapravo legitimna metodološka strategija kojom se žele preduprediti konačne konsekvence narastajuće anomalije srpskog društva, uslovljene negativnim istorijskim okolnostima i geopolitičkom situacijom. Ovde autor, posredstvom pojma kulturni rat, želi da fundira i obrazloži sfere uticaja na kulturno i estetičko sagledavanje i označavanje pojma umetničko delo. Jer za njega, kao sociologa, pitanje umetnosti i kulture, u aktuelnoj konstelaciji odnosa, neotuđivo je od društvenih kretanja i javnog mnjenja. Umetnost više nije autonomna stvaralačka duhovnost, već značajni učesnik u određivanju obrisa naše stvarnosti, simbola vrednosti i samopoimanju. Pitanje: „Za koju tačno publiku se proizvodi umetničko delo?“ distingvira dve strategije njegovog označavanja: aspirativnu (transnacionalnu, transkulturnu) i nonkonformističku (nacionalnu). Tako (re)definisano umetničko delo, ujedno, formira, to jest diferencira i samu umetničku publiku, kao što (dez)obrazuje (srpski) kulturni obrazac, koji već u svojoj osnovi podrazumeva kulturni pluralizam.

Pitanje kulturnog obrasca, u srpskom slučaju, pitanje je kulturnog i nacionalnog identiteta, kojem Antonić posvećuje poglavlje „Kulturni rat za identitet“. Antonić svoje teze temelji na kultur-identitetskim postavkama Sergeja Kara-Murze u knjizi Demontaža naroda. U njima ovaj ruski heurističar iznosi: da narodi nisu sponta-no nastali entiteti, već da ih je konstituisala politička, vojna, trgovačka i crkvena elita; da se pojam narod ne odnosi na ceo etnos, već se isključivo vezuje za noseću strukturu nekog društva, čiji su članovi okupljeni oko zajedničke ideje ili interesa, kao i da je u Rusiji danas posredi socijalna i kulturna demontaža (rusijskog) naroda, kao autohtonog etniciteta, u prilog konstituisanja novog ruskog naroda, fingiranog entiteta, otuđenog od vlastite istorijske zajednice. Mehanizmi za demontažu naroda, kao cilja hladnog građanskog rata koje Antonić iz Kara-Murzinog istraživanja projektuje na srpski narod, jesu „histerija o idealu egzodusa“, „korenito preumljenje“ i „nanošenje kulturne traume“. Projekat demontaže podrazumeva razgradnju nacionalnog identiteta, podrivanje nacionalnog samopouzdanja, odbacivanje demokratije, odnosno prisvajanje demokratije od strane bogate manjine, genetsko razobličavanje i ponižavanje vlastite zajednice, konačno, fašizaciju društva. Ključne nosioce ovih „reformi“ Antonić vidi u pripadnicima tzv. Druge Srbije, srpskoj ideološkoj ispostavi kompradorske buržoazije, ističući, pritom, da nije reč o lokalnom, već o globalnom fenomenu. Na primeru određenih studija i „umetničkih“ ostvarenja drugosrbijanskih autora, u kojima je reprezentovan nipodaštavajući odnos prema srpskom narodu, Antonić ukazuje na pogubne konsekvence njihovog kulturnog delovanja i pounutrašnjenog kolonijalnog diskursa – izokrenuta i lažna slika vlastitog naroda i nesputano integrisanje u nadnacionalne sisteme. To su, prema autoru Demontaže kulture, intelektualno legitimizovani novi oblici kolonizacije.

Peto poglavlje posvećeno je pitanju odnosa jezika i društva, odnosno mogućnostima posredovanja i razrešenja spora u vezi s Vukovom reformom. Akribičnim istraživanjima naših političkih institucija tokom XIX veka, Antonić dokazuje da je srpsko društvo imanentno demokratsko i slobodno. Prirodna posledica takve kulturne (samo) svesti i konkretne istorijske konjukture, bila je Vukova reforma književnog jezika, oslonjena na narodni govor.

Podrobnim istraživanjem demokratske tradicije opštinske samouprave, istorijskih oblika srpskih opština, broja njihovih stanovnika i njihovog političkog uređenja, Antonić u studiji „Etatistička regionalizacija i demokratija u Srbiji“, demaskira aktuelnu etatističku koncepciju „decentralizacije“ i regionalizacije, čiji su zagovornici određene (transnacionalne) političke strukture. Takve tendencije u direktnoj su suprotnosti sa demokratskom idejom opštinske samouprave. Autor se zalaže za ukidanje „monstrum-opština“ i umnožavanje opštinskih jedinica, čiji bi predstavnici uistinu zastupali interese tih opština, a ne političkih opcija. Takve institucionalizovane mikrozajednice bile bi odraz demokratskog karaktera našeg društva.

Ispitivanjem ovdašnjeg javnog mnjenja i argumentacijom iz sfere sociologije politike, Antonić u studiji „Evroskepticizam u javnom mnjenju Srbije“ prati i komentariše promene raspoloženja ključnih političkih predstavnika, struktura i naroda prema mogućnostima priključivanja Srbije Evropskoj uniji kao nadnacionalnoj političkoj i ekonomskoj zajednici u korist evroskeptičkog stanovišta. U tekstu su izneseni i analizirani evroskeptički argumenti određenih intelektualaca i političkih partija. Takođe, izvršeno je merenje, klasifikacija, tipologizacija i analiza odnosa snaga evroentuzijazma i evroskepticizma u javnom mnjenju u Srbiji u periodu od 2007. do 2013. godine, na osnovu subjektivnog osećanja političkog savezništva ili neprijateljstva Unije prema Srbiji, odnosa političkih struktura Unije prema kosovskom pitanju, kao i u skladu s pitanjem spoljnopolitičke alternative.

Istovremeno, Antonić je raslojio ispitanike na društvenu elitu i građanstvo, zahvaljujući čemu je mogao procentualno da sagleda oba fenomena i ukaže na činjenicu da su ključni nosioci evroentuzijastičke opcije pripadnici društvene i političke elite, ali i da prilikom formulisanja stranačkih programa, kao i na samim izborima, dolazi do fenomena „transupstanciranja“ mnogih evroskeptika u evroentuzijaste, što umnogome usporava proces buđenja nacionalne svesti i pokazuje diskrepanciju između teorijskog i praktičnog modela, odnosno ideološke platforme i njenog političkog uobličenja.

Antonićevo osnovno ideološko polazište u ovoj monografiji jeste aktivno usvajanje i ugradnja izvesnih tradicionalnih modela, podjednako iz srpskog i drugih društava i kultura – koji su više puta verifikovali svoju delotvornost – radi oblikovanja zdrave srpske zajednice, istorijski i nacionalno osvešćene, demokratske, nadasve, slobodne. Takav intelektualni samopregor u realnom poretku biva pod stalnom pretnjom osujećenja, i to sa više različitih strana. Našeg sociologa to ne sprečava da se upusti u argumentovano razobličavanje onih pojava i procesa koji ideološki postulat o duhovno nezavisnoj nacionalnoj zajednici (za šta ima istorijsko i kulturološko pokriće) demantuju ili razaraju.

Premda odabrani predmet istraživanja nastoji da obuhvati u svim njegovim ideološkim i performativnim aspektima, kao i da ga sagleda kako u dijahorniji njegovog razvoja i preobražaja, tako na široko zasnovanoj sinhronoj podlozi, Antonićev induktivan metod unekoliko nosi opasnost teorijske redukcije. A takva mogućnost – koja se ispostavlja kao podrazumevani ishod skoro svake metodološke strategije – pojednostavljuje i ukalupljuje stvarne odnose u mehanizmima ideološke (samo)projekcije već izliveni teorijski kalup, bez obzira na dobru volju istraživača da u sintagmatski poredak svoga proučavanja uvrsti što više paradigmatičnih konstituenata, jukstapozira ih i opiše njihove složene odnose. Tako i Antonićevo zaoštravanje strana u društvenoj i kulturnoistorijskoj stvarnosti Srbije, iz istraživačkog polja izostavlja spektar onih elemenata i pojmovno neopredeljenih pozicija koji ulaze u sastav srpskog društva, bez obzira na to da li su deo establišmenta ili van njegovog vidokruga. To, i pored autorove uspešne dekonstrukcije diskurzivnih praksi koje proizvode lažnu polarizovanu stvarnost, unekoliko suspenzuje pluralizam mišljenja, samim tim i prostor za plodonosniji dijalog.

S druge strane, iako naš sociolog dobronamerno i odgovorno nudi teorijski osvešćene i institucionalno legitimne oblike odbrane od nemani kolonizacije, pitanje koje se čitaocu njegove monografije nameće jeste ko bi u realnosti bili njeni akteri. Pojednostavljeno rečeno, mogu li se u ranjivom i krhkom srpskom društvu naći pojedinci ili grupe koji bi institucionalno ili vaninstitucionalno preveli Antonićev teorijski model u realnost i praktično ga sproveli?

Međutim, i pored narečenih neodumica blagonaklonog čitaoca, istina je da ova monografija skreće pažnju na kontinuitet društveno- istorijskih zabluda i njihove simptome koji onemogućavaju spoznanje smisla srpskog kulturnog obraca. Otuda ako kroz pojmovno relevantno i metodološki pouzdano sočivo, koje nam je Antonić obezbedio u ovoj monografiji, sagledamo ovdašnje prilike, unekoliko ćemo izaći iz vlastite konformističke tame, kao epohalnog vida samoskrivljene nezrelosti, a možda se i odlučiti bar na početni korak u pružanju poželjnih oblika otpora velikoj kapitalističko-kolonijalnoj laži koja poput Levijatana guta naše već minorizovane egzistencije.

Jana M. Aleksić