Gradotvorci I

11.10.06 Danas

Arhitekte mr Gordana Prčić Vujnović i mr Viktorija Aladžić, i istoričar Mirko Grlica svojom drugom knjigom „Gradotvorci“ dovršili su značajan projekat predstavljanja vredne arhitekture Subotice kroz obimnu monografiju, čiji je prvi deo završen pre dve godine. Prikupivši značajne podatke o nastanku znamenitih građevina, ljudima i okolnostima koje su dovele do tih zgrada, autori su dali značajan doprinos razumevanju istorije grada i mesta koje Subotici u evropskoj kulturi nesumnjivo pripada.
Knjiga „Gradotvorci“ je u stvari zbornik o najlepšim stambeno-poslovnim zdanjima koje su ugledni i imućni Subotičani gradili za sebe i svoje potomke, a traganje autora za tim objektima obuhvatilo je period od kraja XVIII veka sve do današnjih dana. Ukupno je predstavljena istorija 140 objekata u oba toma, kao i okolnosti njihovog nastanka i način izgradnje, ali i sudbine njihovih vlasnika i graditelja. Posebnu vrednost monografije čine katastarski podaci o građevini, uzeti iz karata katastarskih premera iz 1799, 1838. i 1878. godine. Ovi dragoceni podaci upućuju istovremeno na zaključak da je Subotica već 1799. godine, od kada datira prva poznata karta o postojećim parcelama, imala neku vrstu katastarskog zapisa o postojećim građevinama. Podatak je posebno začuđujuć ako se ima na umu stanje u današnjoj Srbiji i procenat evidentiranih stambenih objekata u današnjoj državi.
Autori knjige i na neki način istraživači ove građe imali su na raspolaganju bogatu arhivsku građu, koja im je omogućila da saznaju istoriju gotovo svake parcele i građevina koje su nastajale na tim parcelama.
„Realizacija ovakvog projekta bila je moguća zahvaljujući neprekinutom kontinuitetu nekih subotičkih gradskih službi (katastar, arhiv) od sredine 18. veka do danas. Tamo gde su zub vremena ili nesrećni događaji, ipak, učinili svoje, moje koleginice su uspele da svojim trudom nadomeste izgubljeno. Tako su precrtavanjem svih 5.136 parcela iz knjiga nastalih prilikom katastarskog premera grada 1838. godine i upornim slaganjem placa do placa nastajali urbani blokovi, zatim celi gradski kvartovi i na kraju davno nestala detaljna karta grada iz te godine. U knjizi su korišteni i podaci sa sličnih karata iz 1799. godine i 1878. godine, kao i popisi vlasnika svih subotičkih kuća iz 1906. i 1936. godine. U subotičkom Istorijskom arhivu sačuvane su skoro sve građevinske dozvole i projekti od druge polovine 19. veka, bez kojih se nije mogla vršiti niti najmanja intervencija na objektima, a kamoli podizati nove objekte. Ovi materijali su u stvari bili osnova urbanističko–arhitektonskog segmenta ove knjige“, kaže Mirko Grlica, jedan od autora.
Tokom traganja za pričom o zgradama autori su se susretali i sa pričom o životima ljudi koji su ih izmaštali i onih koji su ih zatim sagradili. Svi su oni ostavili značajan trag, koji evo traje i dve stotine godina posle njih, svedočeći o istoriji grada i njegovom civilizacijskom hodu. Već i po samim nazivima tih objekata može se zaključiti kakav je grad bila Subotica, varoš u južnom delu tada moćnog Austro-Ugarskog carstva, koje je pod svoje okrilje primilo mnoge nacije koje su putevi sudbine vodili do ovih prostora. Prvi tom „Gradotvoraca“ je pregled pojedinačnih istorija objekata koji su dobili ime upravo po svojim graditeljima i vlasnicima - Lončarevićeva kuća, Manojlović-Radićeva kuća, najamna palata Milivoja Nićina, najamna palata Alojzija Poljakovića, kuća Šimuna Dominusa, najamna palata Mihalja Prokeša, najamna kuća Jožefa Ungara, porodična kuća Milana Milosavljevića, najamna palata dr Adolfa Vilhajma, porodična kuća Hermine Kon Krishaber, kuća Đerđa Fehera, najamna kuća Ernesta Lendvaija, najamna kuća Klare Grim, kuća Mikše Demetera, najamna kuća Teodora Sanitera ...
Bili su to uglavnom imućni, uspešni i preduzimljivi ljudi - trgovci, zanatlije, veleposednici, intelektualna i crkvena elita. Gradili su kuće za sebe i svoje potomke, ali i zgrade koje su imale i druge funkcije - u kojima su radili, ili pak iznajmljivali poslovni prostor i stanove. Većina tih objekata, vremenom često dograđivana, ili pak dorađivana, danas se nalaze pod zaštitom kao vredni istorijski spomenici kulture. „Najbolji i najviši ostaviše ovom gradu najbolje. Gradeći sebi dugovečne lepotice znali su dobro da ih neće poneti sa sobom, da će one ostati da traju i šepure se pred radoznalim pogledima onih koji zastanu ili samo u prolazu osete njihovu zavodničku moć. Tako su oni najbogatiji duhom, voljom, inventivnošću, hrabrošću, ali i onim što se broji, davali svome gradu najviše, poštujući njihova pisana i nepisana pravila“, objašnjavaju autori razloge svog bavljenja sudbinama ovih ljudi.
Sa rušenjem mnogih prizemnih, jednospratnih ili dvospratnih i podizanjem novih četvorospratnih objekata grad o kojem govori monografija „Gradotvorci“ nepovratno nestaje pred Subotičanima, te knjiga sve više postaje svedočanstvo njegove istorije. „Izvesno je da će se to i desiti vrlo brzo ako se ne pojavi neka dobra i brižna gradska vlast koja će produžiti život bar delu kuliusa s kraja 19. i početka 20. veka, i tako bar posredno unese malo spokoja i mira u ubrzane životne ritmove 21. veka“, kaže Mirko Grlica.

V. Laloš

ANTRFILE

Jedno od nesumnjivo najslavnijih i svakako najlepših zdanja iz ovog zbira je poznata Rajhlova palata, u kojoj je danas smeštena galerija Likovni susret. Sagradio ju je Ferenc Rajhl, arhitekta, 1904. godine kao porodičnu kuću, ali on i njegova porodica nisu dugo živeli u njoj, budući da je graditelj 1908. godine bankrotirao, a njegova palata zajedno sa nameštajem i svim umetničkim premetima prodata na licitaciji. Rajhl je nakon toga napustio Suboticu, i kraj života dočekao u Budimpešti. Palatu je kupio Jožef Hartman, sin bogatog industrijalca, suvlasnika fabrike mesnih prerađevina, iz koje je nastao današnji "29. novembar". I on je ubrzo izgubio palatu zbog kockarskih dugova, a poslednji njen vlasnik bio je apotekar Emil Šosberger, koji je u njoj živeo sve do 1949. godine. Zgrada je nacionalizovana, a od 1970. u njoj se nalazi gradska likovna galerija.
Rajhlova palata predstavlja remek delo arhitekture kraja XIX i početka XX veka, vrhunsko ostvarenje secesijske arhitekture. "Ceo objekat predstavlja arhitektonsku, konstrukcionu i dekorativnu celinu - od same baze izvedene u ružičastom mermeru, do razigranog krovišta prekrivenog gleđosanim biber crepom, a sve je krunisano neizbežnom atikom Lehnerovskog modula", navode autori u svojoj knjizi.