Helena ili o nemiru

07.09.19 Danas

Tajanstvenost prošlosti rimske provincije Gornje Mezije otkriva se ovih dana na još jednom Antika festu, originalnom, nadahnutom projektu oživljavanja rimskog doba na ovdašnjem tlu.
U srpskoj književnosti se prvi put i sa uspehom na to odvažila Mirjana Mitrović (1961) u romanu Emilija Leta (Laguna, 2006) koji govori o prvoj supruzi Maksima Galerija, nesrećno udaljenoj sa životne i istorijske scene zbog političkih kombinatorika ostajanja njenog muža na vlasti. O sačuvanim ostacima palate Maksima Galerija kao i poslednjem rimskom vladaru koji je poštovao antičke kultove nedavno je nadahnuto pisala u istom ovom listu dr Maja Živić, objašnjavajući povezanost dionizijskog kulta sa oslobađajućim težnjama, otvaranju i otkrivanju ljudske duše.

Dušu jedne žene, vladarke i ljubavnice, autentično je dočarao roman Mirjane Mitrović, kao bezvremenu priču o ljubavi i trpljenju, vernosti i nalaženju konačnog smisla jednog ženskog života. Mašta i inventivnost u dočaravanju tog dalekog vremena došla je do izražaja u romanu koji kao da potvrđuje jednu rečenicu Josifa Brodskog, da antika za nas postoji, mi za nju – ne. Mirjana Mitrović pokušala je da čitaoca približi antici, da poveže dve epohe na ovim prostorima bojeći istorijske činjenice kao izbeljene mermerne statue u njihov prvobitni kolorit, da bi inventivnošću darovitog pisca ponovo kroz njihove kamene kapilare potekli sokovi života.

Misaonost romanu daje filozofska zapitanost nad sudbinama ljudi u kojima se neposredno i bolno lomio prelaz od paganstva ka hrišćanstvu, tražeći čiste prostore za nove misli i nalazeći najvernijeg hrišćanina u kuhinjskom slugi čija će čvrsta vera oživeti sam kraj romana nadahnjujućim optimizmom.

U odnosu na svoje rano delo o Mileni Pavlović Barili, ?utoportret s Milenom, ali i u odnosu na druga dela savremene srpske proze, Mirjana Mitrović pokazuje u romanu Emilija Leta izraziti smisao za dijalog. Scena u kojoj se junakinja oprašta od muža, svesna da ga viđanje sa njom nakon razvoda može koštati života, jedna je od dramaturški najbolje izvedenih u delima koja čitamo poslednjih godina i mogla bi se pridružiti uspelim stranicama srpske dramske književnosti.

Najnoviji roman Helena ili o nemiru (Laguna, 2017) zadržao je kao okvir njene već uspele hronotope, rimsko doba na današnjem tlu Srbije i ostao privržen ženskom liku kao protagonistkinji. Ispričati u tačnim istorijskim ali kreativnim narativnim okvirima život carice Jelene, majke Konstantina Velikog, značilo je odvažiti se na rekonstrukciju jednog dalekog vremena, sa neophodnim i velikim predznanjem o istoriji ranog hrišćanstva, gnostičkim Jevanđeljima, privatnom životu toga doba, razvijenosti medicine i astrologije, detaljima bračnog i običajnog prava. Ali autorkina namera nije da bude sputana datostima žanra, još manje društvenim kontekstom.

Okreće se žanr scenama iz istorije privatnog života, pokazujući izuzetno bogatu maštu i sposobnost da oživi likove koji su u hrišćanskoj tradiciji odavno zarobljeni vizantijskim teološkim kanonom. Najteži zadatak bio je osloboditi pravu, živu ženu iz nečega što više nije ni istorija već dogma.

Prvi obruč koji je morao biti savladan jesu geografske odrednice, istorijski tačne i u ovom romanu oivičene blistavom aurom Mediterana i strašću za morem od koje se ne može pobeći na Limesu, severnoj granici Rimskog carstva, u Singidunumu koji odoleva varvarima i progonima hrišćana sa podjednakim strahom.

Na tom mestu i negde oko sredine Heleninog života započinje priča zahtevajući od čitaoca poveliko predznanje i neopterećenost zvaničnom istorijom koja je majku prvog cara hrišćanina zapamtila kao apsolutni ideal, nasuprot portretu u ovom romanu koji se bavi ženom sa svim njenim slabostima, greškama i razočaranjima.

Nemir koji je obuzima pokušava da obuzda prihvatajući novu veru ribara i očajnika, a pre svega žena koje su hrišćanstvo prigrlile, oplemenile i uzdigle do masovnosti i priznavanja da bi vrlo brzo, na Nikejskom saboru koji je kamen temeljac potonje istorije, crkveni oci učinili sve da žene u njoj nemaju više nikakvu ulogu.

Helena se sa tim ne miri, ali gubi i ovu kao i privatne bitke na planu svoje male porodice u kojoj je bila ostavljena žena i nesrećna majka i baka doživevši da borba za presto odnese njene najmilije.

Ono što roman Mirjane Mitrović izdvaja od brojnih savremenih bavljenja istorijskim tematikom jeste univerzalnost psihološke karakterizacije jer njeni likovi su nesrećne majke, ostavljena deca, izneverene supruge, sumnjala i bezrezervni vernici, srebroljubivi crkveni oci i ulizice prestolu, karijeristi i očajnici koji se odriču svega materijalnog u potpunoj neizvesnosti da će ih nebesko i obećano nagraditi.

Tako ovaj roman nije još jedan pokušaj moguće a uvek nesigurne istorijske rekonstrukcije događaja, već psihološko senčenje mesta i uloge žene koja je bila i krčmarica i carica, podjednako razdirana nemirima posmatrajući svet i sa vrha i sa dna, (a)gnostički zapitana nad hrišćanskom dogmom koja se tek uspostavljala i još više nad postupcima svoga sina koji nije izbegao večiti usud da ga vlast promeni do neprepoznatljivosti.

U svom uzaludnom traganju za utehom Helena se ne razlikuje od današnje žene u osvojenoj slobodi da misli kako oseća i oseća na način kako misli, slobodna i samostalna, što autorka postavlja i ostavlja kao ideal i smisao ljudskog postojanja.

Dovodeći mnoge nametnute činjenice u sumnju i postavljajući pitanja o smislu svake dogme, ispoljila je ne samo originalnost i talenat za pregnantan dijalog u kojima junaci izražavaju piščeve stavove, već i hrabrost da izađe iz okvira svoje, uslovno, teme. Pišući jednu moguću biografiju žene iz kasnoantičkog sveta koji se prelamao da postane hrišćanski, ispričala je istinu o sebi, o nama.

Aleksandra Đuričić