Istočni kanon

01.01.20 Književna istorija

Poslednja monografija Tanje Popović Istočni kanon rezultat je dugogodišnjeg (komparatističkog) istraživanja književnosti, uobličenog u pojedinačnim naučnim radovima, koji su objedinjeni pojmom Slavia orthodoxa. Premda je sadržina ove knjige data u sedam poglavlja, ona se može posmatrati i drukčije, kao dvodelna struktura, shodno logici koju diktiraju tematika izloženih istraživanja i zaključci koji se u njima donose. Tako se početno poglavlje „Istočni kanon i književnost novog doba“ izdvaja kao zasebna celina, u čijim se okvirima daju osnovne teorijske postavke studije, njeni izvori i ciljevi. Drugu celinu čini preostalih šest poglavlja knjige – svojevrsna provera književnoteorijskih i književnoistoriografskih načela iznetih u prvom delu, tumačenjem konkretnih književnih tekstova.
Uz osvrt na monografiju Terija Igltona, Tanja Popović se na početku pita o mogućnostima interpretacije književnosti iz ugla savremenog trenutka, označenog kao „postteorijsko doba“. S jedne strane, ona ističe da je postteorijsko doba, usled svoje pragmatičnosti, banalizovalo nauku o književnosti, posmatrajući umetnost kao neprofitabilnu i samim tim nepotrebnu delatnost. S druge strane, savremenost takvom pristupu i dalje suprotstavlja metod prema kojem je umetničko delo „izdvojena duhovna tvorevina“[6]. Zasnivajući upravo na ovom metodu svoju studiju i promišljajući u prvom redu pitanje posebnosti književnosti s obzirom na jezik, kulturni model, ideologiju i nasleđe kojima pripadaju, T. Popović smešta okvire svog istraživanja unutar kulturne baštine grupacije Slavia orthodoxa, odnosno istočnog kanona. Ovakvo omeđavanje pronalazi svoje opravdanje u težnji da se neobične, ničim neposredno uslovljene podudarnosti između književnih dela slovenskih pravoslavnih književnosti ipak objasne, „da se pronikne u zakonitosti istorijskih procesa, događaja i slučaja“[11].
Temeljan književnoistorijski osvrt na medievističku dihotomiju Slavia orthodoxa – Slavia romana, koji razmatra izvore istočnog kanona i njegove različite odjeke u nauci o književnosti, zauzima centralno mesto u razmišljanjima T. Popović i predstavlja svojevrsnu repliku u dijalogu sa studijom Zapadni kanon Harolda Bluma. Polemišući s italijanskim slavistom R. Pikjom i neprekidno menjajući ugao posmatranja zarad dostizanja što je moguće veće objektivnosti, razgranata misao T. Popović uvodi u ovaj razgovor brojne teoretičare i filosofe (kao što su D. Lihačov, N. Tolstoj, J. Lotman, R. Jakobson, V. Živov, B. Uspenski, Đ. Trifunović, G. Špet, G. Fedotov, G. Florovski i dr.), formulišući u raspravi s njima i sopstvene zaključke.
Osnovu polemike čini ambivalentno tumačenje ćirilometodijevskog nasleđa, koje u biti počiva na nejednakom razumevanju odnosa staroslovenskog idioma prema grčkom jeziku, što dalje uslovljava poimanje evolutivnih tokova književnosti istočnog kanona i njihovog mesta u kontekstu evropske književnosti uopšte. Drugim rečima, jedni moravsku misiju određuju kao „neopreznu grešku“[21], koja je dovela do udaljavanja od sakralnih jezika i samim tim od starog sveta, doprinevši da književnosti Slavia orthodoxa ostanu izvan granica evropske civilizacijske tradicije, baštineći sopstvenu, drukčiju duhovnost. Potvrdu ovakvog stanovišta autor uviđa i u tvrdnji da koreni književnosti istočnog kanona nisu u evropskoj antici već u evropskom srednjem veku, što uslovljava njihovu posebnu, dvodelnu klasifikaciju – na staru i novu književnost.

Drugi upravo u ovim osobenostima vide jedan specifičan razvojni put, drukčiju dinamiku. To je naročito slučaj s razmišljanjima V. Živova i R. Martija o širem civilizacijskom i kulturnom okviru slovenske pismenosti, D. Obolenskog o „vizantijskom komonveltu“, R. Jakobsona o komparativnom proučavanju slovenskih književnosti, kao i J. Lotmana o određenim temama, problemima i uticajima koji kontinuirano prožimaju književne tekstove Slavia orthodoxa. Odjeke poimanja posebnosti istočnog kanona T. Popović uočava i u poststrukturalizmu, konkretno u „novom razumevanju ruske klasike“ I. Jesaulova. Zasnovano na imanentnom pristupu književnosti, ali prelomljeno kroz prizmu pretežno religioznih kategorija – pravoslavnog bića umetničkog dela, vaskršnjeg načela, hristocentrizma i sabornosti – stanovište ruskog naučnika bitno proširuje okvire pojma Slavia orthodoxa, dovodeći ga u vezu i s književnošću modernog doba.
Neophodnost ovakve aktuelizacije istočnog kanona kao osobenog kulturnog i duhovnog koda za T. Popović je očigledna. Preispitujući kompleksni razvojni put ovog višeslojnog pojma, a ujedno i njegov uticaj na percepciju konkretnih dela, autor ipak negira izolovanje književnosti istočnog kanona od evropske civilizacijske baštine. Ne odričući argumentovanost predstavljenih načela, T. Popović uočava nedoslednost pojedinačnih metoda, njihovu jednostranost i nepremostivu ograničenost. Otuda i njene zaključne reči, u kojima se evropska književnost posmatra kao celovita tvorevina, ponikla iz jednakih korena. Premda su se oni, trpeći razne uticaje (najčešće vanliterarne prirode), razvijali različitim tempom i tako doveli do razdvajanja na istočno i zapadno nasleđe, to ipak nije razjedinilo strukturu i zakonitosti evolucije književnosti. Stoga autor u bahtinovskom ključu poziva na „oslobađanje“ književnog dela kroz njegovo čitanje i dublje razumevanje shodno istorijskom trenutku u kome nastaje, kulturnom nasleđu koje baštini i stvaralačkom dijalogu u koji stupa. Primere takvog „oslobađanja“ pronalazimo u drugom delu knjige, posvećenom preispitivanju interpretativnih dometa ovakvog stanovišta.
U šest teorijski utemeljenih komparatističkih studija, T. Popović razmatra uglavnom dela ruske i srpske književnosti. Argumentovanim prikazom neposrednog preplitanja tematsko-motivskog i idejnog plana u vremenski i prostorno udaljenim delima, ona ističe opravdanost pojma Slavia orthodoxa i koncepcije koju taj pojam podrazumeva. Tako se u poglavlju „Tuđa duša iza ogledala“ nekoliko autora ruske književnosti i njihova literarna ostvarenja dovode u vezu sagledavanjem motiva ogledala, zatim tema odraza i udvajanja u kojima se on realizuje, kao i naročite „ogledalske“ forme koju diktira (A. Puškin, V. Žukovski, N. Gogolj, L. Tolstoj, A. Čehov, V. Brjusov i dr.). Ove veze proizašle su iz dubljeg tumačenja datog motiva, koje ponire i u slovensku mitologiju i folklor, gde T. Popović uočava bliskost pomenutih stvaralaca sa srpskom književnošću, konkretno s pričom Momčila Nastasijevića „Zapisi o darovima moje rođake Marije“.
Nastasijeviću posvećeno je i posebno poglavlje „Hrišćanski paradoksi i podvig stvaranja“, kojim se knjiga završava. Ovo opsežno istraživanje umnogome rasvetljava enigmatičnu poetiku srpskog pesnika, ukazujući na romane F. Dostojevskog kao jedno od mogućih izvorišta ideja na kojima se temelji Nastasijevićev lirski opus, ali i odnos prema svetu i stvaranju uopšte. Razumevanjem životnog puta kroz prizmu biblijske metaforike kao neumitnog ponavljanja Hristovog stradanja u potrazi za sopstvenim bićem, pesnik oživljava „dramu u Bogu“[232] F. Dostojevskog (a ujedno i Puškinovu predstavu o pesniku kao proroku). Idejna srodnost, o kojoj svedoče i prozni zapisi u kojima srpski pesnik govori o ruskom piscu kao o svojoj inspiraciji, uočava se i u postupku transkripcije novozavetnih tekstova, koji je bio zajednički Nastasijeviću i Dostojevskom.

Poimanje stvaranja kao svojevrsnog podviga T. Popović uočava i u pripovednoj prozi Iva Andrića. Promišljanjem svrhe i značenja umetnosti, ali i tragičnosti umetnika u svetu, govori se o lepoti koja je u isti mah i opasnost i spasenje, koja „nastaje kroz žrtvu i ostaje u večnom trajanju“[220]. Žrtvu podnosi umetnik, čija dela objedinjuju principe božanskog i demonskog. T. Popović ističe da umetnik izdvaja trenutak iz sveta stvarnosti za svet večnosti, čineći tako tvorački princip ne samo životvornim već i borbenim načelom, budući da jedino umetnost može odgovoriti na čovekovu potrebu da ovlada prirodnim stihijama i da je jedino ona kadra „da zavara i pobedi strah od užasa postojanja i mučne svakodnevice“, „da obuzda zlo“[189], da pobedi smrt. Lepota se dalje dovodi u vezu s telesnim principom u čijim se grotesknim prikazima, ispunjenim „preobličavanjem rugobe lepotom“[202] još jasnije očituje preplitanje životvornog i destruktivnog načela. Naročita pažnja poklanja se sagledavanju Andrićevog likovnog uobličavanja, koje se u prvom redu dovodi u vezu sa grafikama Goje, delima Kokoške i Šilea.
Stvaralački akt kao oružje u borbi protiv zla jedna je od glavnih tema i teksta o apsurdu književnih svetova S. Vinavera i D. Harmsa. Ovo komparativno istraživanje mahom je zasnovano na bahtinovskoj ideji „genetičkog pamćenja književnosti“ S. Bočarova, konkretno na pamćenju antiutopije, koja se uzima kao „jedan od vidova tretiranja apsurda“[161]. Dajući bliži uvid u navedene pojmove, autor ih razmatra u kontekstu neočekivano višeslojne biografske i stvaralačke srodnosti ova dva pisca, uočavajući uz to i unutarnju bliskost njihovih svetova, koja se ostvaruje preko poetike Nikolaja Gogolja i gradi njihov naročit „umetnički univerzum“[186].
Međutim, pomerajući granice istraživanja, T. Popović dovodi u vezu dela nastala u slovenskoj (istočnoj) baštini s delima drugih kultura, šireći time ne samo pogled na određeno književno delo već i, u poststrukturalističkom ključu, semantičko polje samog teksta. To se najviše očituje u preostalim poglavljima – „Ideologija lepote i pobune: Kristalni dvorac i Zlatni hram“ i „Kazna i praštanje: pesnička i državna pravda kod Eshila i Mihaila Bulgakova“. Ovi tekstovi, posvećeni dodirnim tačkama dela Fjodora Dostojevskog i Jukija Mišime, s jedne, i Mihaila Bulgakova i Eshila, s druge strane, nastavljaju razmatranje žanra (anti)utopije polemikom o socijalističkom „usrećiteljskom projektu“ i o „racionalnoj desakralizaciji postojanja“[112]. Tumačeći konkretna književna dela, autor postavlja najvažnija, filosofska pitanja o lepoti, dobroti i zlu, o odnosu ideala i stvarnosti, čovekovoj sreći, o (pesničkoj) pravdi i u okviru nje o odnosu države i čoveka, vlasti, o pokornosti i pobuni, nasilju i patnji, milosrđu i osveti.
Uočavanje i vešto pronalaženje argumentacije i instrumentarijuma za obrazloženje „neobičnih podudarnosti“ tek naizgled udaljenih književnosti potvrđuje početnu ideju ove knjige – da isticanje očite posebnosti književnosti Slavia orthodoxa njih nipošto ne izdvaja iz opšteg okvira evropske književne tradicije. Naprotiv, to samo pokazuje da one čine značajan deo celine, koja crpi svoju idejnu osnovu iz bliskih, transkulturalnih izvora. Srž ove naučne studije je dublji uvid u strukturu i prikriveni smisao književnog dela, razumevanje svrhe i procesa stvaranja, a preko njega kolektivnog nesvesnog i ustrojstva sveta. Stoga se perspektiva pojma Slavia orthodoxa koju predlaže T. Popović čini opravdanom i potrebnom jer pruža mogućnost sistematičnijeg i samim tim temeljnijeg sagledavanja književne misli i duhovne baštine uopšte.
Vasilisa Šljivar