Istorija vizantijskog slikarstva

02.04.05 Politika

Zahvaljujući novom pristupu pri analizi stila, Lazarev je došao do zaključaka koji su i danas validni i zato je njegova „Istorija vizantijskog slikarstva” stekla ugled kanonskog dela

Danas zvuči neverovatno da je neko davne 1969.godine mogao da predvidi da knjiga „Istorija vizantijskog slikarstva” Viktora Nikitiča Lazareva veoma dugo, a možda nikada neće biti prevaziđena. A takav proročki sud izrekao je slavni nemački vizantolog Oto Demuš u autrijskom godišnjaku „Bizantinistik” u prikazu italijanskog prevoda Lazareva, objavljenom 1967, čime je ovo kapitalno delo ruske i svetske vizantološke nauke postalo prvi put dostupnije zapadnim naučnim krugovima koji nisu znali dovoljno ruski da bi mogli da se služe prvim ruskim izdanjem iz 1947. godine.

Demuš je iskreno bio zadivljen pred ovim monumentalnim delom koje je tek nedavno prevedeno na srpski jezik. Ali, pošto se Demušovo „proročanstvo” ostvarilo i niko u međuvremenu nije umeo da „dobaci” a kamo li premaši Lazareva, mi samo možemo da žalimo što ranije nije prevedeno. Sada je i naša kultura bogatija za delo koje je „ugrađeno u temelje vizantologije i svetske istorije umetnosti” kako je lucidno ocenio Demuš.

Pojedinačne studije

Životno delo najvećeg ruskog znalca vizantijskog slikarstva ima i monumentalne dimenzije - 500 strana teksta i 579 fotografija - a zatim sledestotine iscrpnih napomena i raznovrsni indeksi (istorijskih ličnosti, mozaika, fresaka i ikona, ikonografskih tema i imena autora). Pretraživanje kataloga najvećih stručnih biblioteka u svetu kao što je ona u Institutu Damberton Ouks otkriva žalosnu istinu da su sve knjige koje su se pojavile posle drugog dopunjenog izdanja Lazarevljeve „Istorije”, štampanog u Moskvi 1986. i koje je priredio njegov učenik Gerald Vzdornov deceniju nakon autorove smrti, pravi „kepeci”. Vizantološka nauka je od vremena Lazareva napredovala, ali je izgleda on bio poslednji džin u stanju da napiše tako sveobuhvatnu sintezu. Jer, danas se biblioteke popunjavaju pojedinačnim studijama, pa čak i oni koji pišu nova sintetička dela ne usuđuju se da „zagrizu” u celokupno slikarstvo već se ograničavaju na pojedine oblasti kao što je slučaj sa delom vodeće ličnosti francuske vizantološke škole Tanje Velmans „Freske i mozaici Vizantije” iz 1999.godine. Iz Grčke je stiglo zapaženo delo Mirtali Ahimatsu Postonianu „Zidno slikarstvo Vizantije” ali sve je to daleko od sevobuhvatne slike koju je dao Lazarev. Pogotovo su skromnog naučnog dometa knjige koje daju preglede vizantijske umetnosti jer se iz njihovog obima koji je tek nešto više od 200 strana naslućuje da se radi o popularnim priručnicima kao što su oni koje su potpisali Robin Kormaj ili Janik Đurand.

Osim činjenice da je Lazarev (1897-1976) nepojmljivom erudicijom, energijom, urođenim smislom za sintezu, u svom delu obuhvatio sve spomenike vredne pomena od Italije preko Balkana do Moskve ali i na tlu Gruzije, Bliskog istoka, severne Afrike... za koje se znalo do njegove smrti, njegova je najveća zasluga da je jasno definisao šta pripada vizantijskoj umetnosti, podelio je u precizne stilske periode, uveo pojam nacionalne škole. Lazarev je presudio da „nema vizantijske umetnosti posle Vizantije”, kako je zapazio poljski vizantolog Voislav Mole u prikazu prvog izdanja „Istorije” objavljenom 1951. u zborniku „Bizantinoslavika”, štampane u Pragu.

Jedna od prednosti knjige je njena izuzetna sistematičnost i preglednost jer Lazarev je obimnu građu podelio u devet poglavlja: osnove vizantijske umetnosti, vizantijska estetika, kasnoantička umetnost i izvori hrišćanskog spiritualizma, Justinijanova epoha i VII vek (527-730), epoha ikonoborstva (730-843), Makedonska dinastija (867-1056), epoha Duka, Komnina i Anđela (1059-1204), Trinaesti vek, Četrnaesti vek i poslednje decenije Vizantijskog carstva (oko1300-1453). Dopunjeno izdanje koje je priredio Vzdornov ima još tri poglavlja posvećena samoj knjizi u kojima se daje istorijat njenog nastanka i koje su izmene unete u originalno izdanje.

Pohvala Sopoćanima

U predgovoru knjige, koji je napisao Lazarev, on jasno definiše njen cilj da „objasni stilsku suštinu vizantijskog slikarstva i njegovu uloge u umetničkom životu srednjeg veka”. On je zastupao stav da treba iznova iscrtati jasne granice koje dele vizantijsko slikarstvo od romaničkog Zapada, hrišćanskog Istoka i pojedinih nacionalnih škola. Neki se ni danas neće složiti sa strogim odvajanjem umetnosti koja je nastajala u Carigradu, i iz njega se širila po vizantijskom Komonveltu, od one koja je nastajala po pravoslavnim zemljama posle pada Carigrada, kako je to učinio Lazarev. On je hronološki ograničio vizantijsku umetnost na period od šestog veka do pada Carigrada. Polemišući sa vodećim vizantolozima svoga vremena Lazarev im je prebacio da su naglasak stavili na ikonografska istraživanja koja su neosporno važna ali sama ne mogu da precizno rasvetle složenu stilsku tvorevinu kakva je vizantijska umetnost.

Zahvaljujući novom pristupu pri analizi stila, Lazarev je došao do zaključaka koji su i danas validni i zato je njegova „Istorija vizantijskog slikarstva” stekla ugled kanonskog dela. Ono što može da se nazove vizantijskom umetnošću, prema Lazarevu, to je plod dugotrajnog procesa u kojem su se tako protivurečni elementi kao što je antički senzualizam i primitivne ekspresionističke tendencije istoka spojile u monolitno jedinstvo. On insistira da su sve promene, koje su se događale tokom skoro jednog milenijuma, poticale iz Carigrada gde su u carskim radionicama stvarani umetnički obrasci a osnova im je uvek bio helenizam.

Umetnost koja je stvorena u državi kakva je bila Vizantija bila je kao i sve drugo pod strogom kontrolom dvora i crkve i dala je, kako piše Lazarev, „najprefinjeniju formu mističkog materijalizma”.

Tumačeći suštinu vizantijske estetike, on kaže da je antropoformizam, koji je odvajao vizantijsko slikarstvo od Istoka, bio baziran na njenom religioznom pogledu na svet o ovaploćenom Logosu. Pošto se duša ispoljava u čovečijem liku, a pre svega u očima, onda su ta dva elementa ljudskog tela dobila centralno mesto dok je mirnoća figura izražavala njihov bestrasni asketizam. Zanimljivo je poglavlje posvećeno kasnoantičkoj umetnosti i izvorima hrišćanskog spiritualizma jer Lazarev ne sledi stavove onih istoričara umetnosti koji ovaj period doživljavaju samo kao dekadenciju klasike već prepoznaje uticaj novoprobuđenog, najdubljeg spiritualizma, na razvoj umetnosti. U ovom poglavlju Lazarev nalazi korene mnogih ikonografskih rešenja koja će se koristiti kroz vekove, kao što je carski kult preuzet sa iranskih i rimskih dvorova.

Za nas su najvažnija dva poglavlja koja se odnose na XIII i XIV vek, jer tu je Lazarev posvetio izuzetnu pažnju srpskim spomenicima kakvu oni pre njegove knjige nisu nikada dobili u nekoj sintezi o vizantijskoj umetnosti. Lazarev je pregled nacionalnih škola započeo srpskom koja je nastala na impulsima koji su joj stigli iz Carigrada i nešto bližeg Soluna ali je prisutan i romanički uticaj koji nije dopro dalje na istok (Bugarska, Makedonija).

Oslanjajući se na istraživanja srpskih vizantologa (Radojčić, Đurić,) ali i poznatih francuskih (Mije, Grabar) Lazarev nije štedeo reči pohvale prilikom opisa fresaka na spomenicima Raške škole (Sopoćani, Morača, Peć). Zauvek će ostati zabeležene njegove reči da „sopoćanske freske s njihovim krupnim formama i velikim površinama, s jasnim i preglednim kompozicijama, s njihovom zadivljujućom slivenošću sa zidovima, slobodno se mogu ubrajati među remek dela srednjevekovnog monumentalnog slikarstva. Ta umetnost privlači svojom punokrvnošću, svojim uistinu epskim karakterom, svojom veličanstvenom monumentalnošću... tu se srećemo sa jednom od najzdravijih i najvitalnijih varijanti umetnosti XIII veka. Nigde više nećemo naići na tako realističku obradu likova u kojima se odražava slovenski tip, nigde više boje ne dostižu takvu svetlost i prozračnost”.

Osvrćući se, manje pohvalno, na slikarstvo iz vremena uspona srpske države uz ocenu da moć nije donela i najviše domete umetnosti, Lazarev je, međutim, u delima Moravske škole prepoznao vrednosti kakvih nije bilo u drugim krajevima koje je ubrojio u vizantijski krug. Pišući o slikarstvu na zidovima Kalenića i Manasije, on je konstatovao da su tu „oživela dobra načela monumentalnosti, a da su zahvaljujući lakim izduženim figurama takve kompozicije savršeno usklađene s visokim enterijerom crkava.

„U freskama Moravke škole koje su predstavljale labudovu pesmu srpske umetnosti zazvučale su nove lirske note“ zabeležio je Lazarev.

Srpsko izdanje objavili su zajedničkim naporima „Brimo”, „Logos” i „Globosino-Aleksandrija”, a prevela ga je sa ruskog Antonija Pantelić.

Vera Kondev

09.11.04 Danas

Knjiga "Istorija vizantijskog slikarstva" Viktora Lazareva, zajedničko izdanje Logosa, Brima i Globosina Aleksandrija, objavljena je pred ovogodišnji Beogradski sajam knjiga, recenzent je bio profesor Ivan Đorđević, dok je stručnu redaktoru obavila Mirjana Gligorijević Maksimović. Reč je o kapitalnom, opsežnom izdanju, koje se prvi put pojavljuje na srpskom jeziku, i prilično je skupa - 6.500 dinara. Autor Viktor Nikitič Lazarev (1897-1976), jedan je od najkompetentnijih stručnjaka i poznavalac vizantijske umetnosti i istorije. Čitav svoj radni vek posvetio je proučavanju vizantijske umetnosti, prevashodno slikarstva, kao i one umetnosti koja je nastajala na njenom tragu - velike sakralne nacionalne umetnosti Rusije, Bugarske, Srbije, Gruzije, Jermenije ali i renesansne Italije. Izučavanje vizantijske umetnosti počeo je 1925, "Istoriju vizantijskog slikarstva" u dva toma objavio je 1947, planirani prevodi na engleski i nemački nisu objavljeni zbog ekonomske krize. Lazarev je do kraja života radio na knjizi, prerađujući je, dopunjujući... Prevedena je na italijanski, drugo rusko izdanje priredio je i prippremio za štampu učenik i jedan od najvećih živih poznavalaca vizantijske umetnosti - Gerald Vzdornov. Ono se pojavilo 1986. i sadašnji prevod na srpski jezik urađen je po tom izdanju.

Delo je opsežan pregled i sinteza vizantijske umetnosti i njenog uticaja na velikom prostoru - u periodu od 4. do 15. veka, sadrži brojne napomene, bibliografske podatke, ilustracije... (od 597 ilustracija, 416 je u boji). Sadrži opsežan pogovor i pet registara: istorijske ličnosti, autori, ikografske teme, rukopisi, mozaici, fresake i ikone. Vladimir Medenica, urednik izdanja (Brimo) naveo je da je postojalo više razloga da se ova knjiga objavi kod nas: nagon za samospoznajom i samoosvešćivanjem, to što smo mi na neki način naslednici Vizantije i uronjeni u njenu duhovnost kao i činjenica da dela ruskih autora zaslužuju posebnu pažnju.

J. S. Jovanović