Iz leksike stanovanja u Valjevskoj Podgorini

01.10.21

Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Prištini

Kao rezultat rada na naučnom projektu Matice srpske na izradi rečnika govora Valjevske Podgorine izašao je zbornik etnolingvističkih ogleda Iz leksike stanovanja u Valjevskoj Podgorini, koji su priredile Dragana Radovanović i Milina Ivanović Barišić. Zbornik ima 175 strana i 11 radova posvećenih kulturi stanovanja u Valjevskoj Podgorini.
Priređivači zbornika su pre uvodnih napomena, na samom početku, sasvim prigodno naveli pesmu I. Negrišorca iz zbirke Potajnik „Profesor Cvijić savetuje mladog Erdeljanovića pre polaska na teren u leto 1898“. Ovom pesmom, lirskim putem čitaocima je predstavljeno šta ih očekuje u zborniku i šta čini srž zbornika. Sama pesma je i vodič istraživačima na šta da obrate pažnju u svojim radovima – na kuću i okućnicu, na to kako je kuća ustrojena, kakve su zgrade u dvorištu, od čega su, i ističe važnost ljudi koji tu žive, jer su oni „znalci i posednici, / A mi samo beležimo reči / Što za njima ostaše!“
Potrebu za sakupljanjem reči baš sa terena Valjevske Podgorine priređivači su u Uvodnoj reči (7–10) objasnili činjenicom da je oblast (severo)zapadne Srbije „gotovo nepokrivena publikovanim zbirkama reči i dijalekatskim rečnicima“, te da i dijalektološki opisi ove zone kasne u odnosu na opise drugih zona ili ih čak i nema. Ubrzana urbanizacija, tehničko-tehnološki napredak i nestanak starije populacije doprinose gubljenju i objekata materijalne kulture i leksike koja te objekte imenuje. Ipak, stanovnici Podgorine još uvek čuvaju svoje „staro“ i dajući mu istaknuto mesto u svojim domovima brane ga od zaborava, te na taj način održavaju određene kulturne modele iz prošlosti.
Zbornik otvara rad Snežane Štrbac „Prirodne i demografske odlike Valjevske Podgorine“ (11–18), čiji je cilj da „utvrdi uticaj prirodnih karakteristika terena na kulturu stanovanja“. Rad je obogaćen prilozima koje čini karta Valjevske Podgorine, tabela u kojoj su prikazana naselja, broj stanovnika, udeo u ukupnom broju stanovnika i površina naselja i slika koja predstavlja tip kuća u tom području.
Milina Ivanović Barišić u radu „Kultura življenja u Valjevskoj Podgorini“ (19–43) ukazuje na najbitnije karakteristike stanovanja, kao važnog segmenta narodne kulture, nezaobilaznog „u procesu upoznavanja prošlosti, načina života“ (36). U tom smislu autorka analizira organizovanje i opremanje stambenog i ekonomskog prostora domaćinstva, prikazujući objekte tradicionalne arhitekture, njihovu namenu, činioce koji utiču na njihov oblik i veličinu, materijal od koga su izgrađene i promene na njima tokom vremena.
U prilogu „Kultura stanovanja kroz prizmu Etnološkog odeljenja Narodnog muzeja Valjevo“ (45–56) Gordana Pujić objašnjava način na koji se etnološki predmeti koji se čuvaju u muzejima mogu koristiti u ispitivanju kulture stanovanja. Predstavljene su muzejske zbirke Narodnog muzeja Valjeva koje se odnose na nameštaj i pokućstvo sa područja Valjevske Kolubare i Podgorine kao i najznačajniji arhitektonski spomenici kulture ovog kraja, kuća Živojina Mišića i vajat Nenadovića u Brankovini. Rad je ilustrovan fotografijama.
Iako nije formalno naznačena podela radova, nakon uvodnih radova koji su se u širem smislu bavili kulturom življenja, geografskim osobenostima kraja, strukturom stanovništva, seoskom arhitekturom i predstavljanjem kulture stanovanja kroz muzejske zbirke, naredni radovi u zborniku više su lingvistički orijentisani i usmereni na leksiku određenih tematskih krugova.
Utvrđivanje činjenice koje su autohtone društvene igre nastale na tlu Valjevske Podgorine i karakteristične baš za to područje, a koje igre su doneli doseljenici, istražuje Nina Aksić u radu „Leksika tradicionalnih društvenih igara u Valjevskoj Podgorini“ (57–66). Društvene igre podeljene su na one koje su se igrale napolju, gde spadaju pre svega razna čobanska nadmetanja, i igre koje su se igrale unutra.
Rad Dragane Radovanović i Gordane Štrbac „Leksika okućnice“ (67–86) donosi leksičko-semantičku analizu inventara leksema koje se odnose na okućnicu, prema ustaljenom modelu modifikovane teorije semantičkih polja i sistematizovanih na osnovu predmetno-logičkog kriterijuma. Analizirane lekseme imenuju najvažnije pojmove u tradicionalnom seoskom domaćinstvu, a odnose se na objekte i građevinske elemente unutar okućnice. Sadržaj rada dopunjuju slike kao i akcentovani dijalekatski tekstovi.
Ana Vasiljević je svoj rad „Nameštaj i njegovi delovi u selu Skadru kod Pecke“ (87–94) ograničila na jednu mikrocelinu kako bi u budućnosti omogućila sagledavanje sličnosti i razlika u leksici za označavanje nameštaja između nekadašnjih istorijskih regija Azbukovice i Podgorine. Građa je podeljena na dve tematske celine: nameštaj u kuhinji i nameštaj u sobi.
Leksičko-semantička analiza leksike koja označava predmete za pripremu i držanje hrane predstavljena je u radu Nataše Milanov „Posude i predmeti sa različitim namenama u ishrani u selu Bogatić kod Valjeva“ (95–108). Leksička građa je prema nameni grupisana na sledeći način: posude za kuvanje i pečenje, posude za vodu, posude i predmeti za mleko i mlečne proizvode, posude za držanje alkoholnih i drugih pića, posude za čuvanje namirnica, posude za preradu voća i njihovi delovi, posude i sprave za mešenje testa, predmeti za obedovanje i serviranje, razne sprave koje se koriste prilikom pripremanja hrane. Rad sadrži i kontekste upotrebe leksema, a svi primeri su akcentovani prema izgovoru informatora.
Dva rada posvećena su leksici koja se odnosi na preradu mleka. Marijana Đukić u radu „Iz kulinarske leksike sela Rovni u Valjevskoj Podgorini“ (109–130) bavi se tematskom oblašću mleko, mlečni proizvodi i jela sa mlekom i iznosi bogatu građu koja se odnosi na nazive za stanja, radnje i osobine ženki životinja u vezi s mlekom, nazive za radnje u vezi sa preradom mleka, nazive za mleko i mlečne proizvode, nazive za posuđe i pribor u mlekarstvu i nazive za jela i napitke od mleka. Na kraju rada navedeni su izvodi iz tekstova.
Drugi rad iz ove tematske oblasti je „Leksika sa značenjem posuda za mleko i mlečne proizvode u Valjevskoj Podgorini“ (131–140) Ružice Mirilov. Ovaj rad se po koncepciji slaže sa naredna dva rada budući da komparativno prikazuje stanje leksike Valjevske Podgorine i nekih drugih geografskih oblasti, u ovom slučaju, sa stanjem u Vojvodini, Banjanima, Lijevču polju i Župi.
Nazivi za posude, delove posuda i sprave i alatke koje se koriste pri proizvodnji i čuvanju alkoholnih pića u Valjevskoj Podgorini dati su u radu Brankice Marković „Posude za alkoholna pića u Valjevskoj Podgorini“ (141–154). Leksika je podeljena u dve veće semantičke grupe: posude za držanje i preradu voća i proizvodnju alkoholnih pića i sudovi za alkoholna pića. U okviru većih grupa izdvojeno je i više podgrupa. Ono što predstavlja dodatnu vrednost ovog rada je poređenje sa stanjem u Vojvodini, Aleksandrovačkoj župi, severnoj Metohiji, Dalmaciji, Crnoj Gori i Republici Srpskoj.
Ana M. Janjušević Oliveri popisuje, opisuje i poredi tkačku leksiku Valjevske Podgorine i okoline Nikšića u radu „Tkačka terminologija – od Valjevske Podgorine do nikšićke okoline“ (155–175). U radu su izdvojena tri tematska polja: sirovine koje se koriste za tkanje, priprema tekstilnog vlakna (vune) i proizvodi tkačke radinosti. Cilj rada je bio da se identifikuju antropogeografski i sociokulturološki uslovi koji su uticali na sličnosti i razlike u imenovanju predmeta i radnji u zonama koje se ispituju. Prilog na kraju rada čini materijal zabeležen u Ozrinićima kod Nikšića.
Zbornik radova Iz leksike stanovanja u Valjevskoj Podgorini, kako u svojoj recenziji navodi M. Pižurica, okuplja autore iz različitih naučnih oblasti i spaja etnologe i lingviste u istraživanju jedne važne oblasti srpske tradicionalne kulture. Ovim zbornikom popunjava se jedna praznina u dijalektologiji u proučavanju govora (severo)zapadne Srbije. Istraživanja ovakvog tipa potvrđuju opšta jezička obeležja govora Valjevske Podgorine koja su već poznata u dijalektologiji, ali otkrivaju i nove jezičke pojedinosti pre svega na morfosintaksičkom i leksičkom planu, kao i različite aspekte kulture tipične za ovu oblast, a koji se odražavaju u jeziku. Terminologija kuće i pokućstva je jedan od terminoloških sistema koji pruža dobar uvid u stanje jedne zajednice i pokazuje da teren Valjevske Podgorine pripada tradicionalnom tipu kulture u kome se čuvaju mnoge starine, ali u kojoj se zapažaju i promene pod uticajem mešanja sa Turcima i kasnijeg razvoja industrije. Popisivanje i analiza različitih leksičkih slojeva, veoma su važni jer moderno vreme unosi promene i u seoski život, predmeti ranije korišćeni u domaćinstvu gube se iz upotrebe, a samim tim se i njihovi nazivi povlače na periferiju jezičkog sistema i prelaze u sloj arhaizama i istorizama. Smatramo da ovaj zbornik ima veliki značaj, jer studije ovog tipa predstavljaju prave riznice leksičkog blaga srpskih narodnih govora, te se ovako prikupljena građa može koristiti i kao podsticaj za dalja istraživanja iz oblasti lingvistike, etnolingvistike, etnologije i srodnih humanističkih disciplina.
Milica Lj. Stojanović