01.02.17
Vojnoistorijski glasnik
Brojna teorijska i primenjena istraživanja na polju fizike i hemije od kraja XIX veka do početka Drugog svetskog rata radikalno su promenila saznanja o tajnim strukturama materije. Rentgen, Bekeler, Marija i Pjer Kiri, Plank, Ajnštajn, Raderford, Irena i Frederik Žolio Kiri bili su pioniri čija su istraživanja dala ključni doprinos u nizu novih otkrića koja su čovečanstvo uvela u nuklearnu eru. Otkriće fisije 1939. godine pored toga što je bilo kruna višedecenijskih napora velikog broja naučnika, ubrzo je postalo pitanje od primarne političke važnosti, jer je vojna komponenta nuklearne energije u svetu koji se nalazio na ivici rata, postala jedno od ključnih preokupacija vlada velikih sila. U intenzivnim pokušajima zaraćenih koalicija da se pre suprotne strane dođe do nuklearnog oružja, pobedu su odnele Sjedinjene Američke Države. Eksplozije atomskih bombi koje su dva američka bombardera B-29 ispustila na japanske gradove Hirošimu i Nagasaki avgusta 1945. godine označile su ne samo kraj najvećeg svetskog konflikta u dotadašnjoj istoriji, već i početak američke dominacije na globalnom nivou. Posle njih svet više nije bio isti, a ogromna razorna energija „mališe“ i „debeljka“ bila je ujedno i opomena potencijalnoj sovjetskoj ekspanziji. Podela sveta na dva ideološka tabora i početak Hladnog rata dinamizirali su aktivnosti na polju osvajanja tehnologije proizvodnje kako nuklearne energije u vojne svrhe, tako i u mirnodopske. Nuklearni reaktori u elektranama brzo su opravdali ulaganja, a energija dobijena iz nuklearnih postrojenja postala je najjevtiniji izvor energije. Američki i sovjetski nuklearni programi tokom Hladnog rata direktno su omogućili stvaranje oko 200 novih tehnologija, koje su doprinele višestrukom proširenju proizvodne baze u privredama širom sveta. Mnoge države su pored ove dve super sile nastojale, a neke i uspele da uhvate priključak u „nuklearnoj trci“. Jugoslavija je bila samo jedna u nizu zemalja koja je neposredno po završetku Drugog svetskog rata pokrenula nuklearni program, a time se i uprkos privrednoj zaostalosti svrstala u krug malog broja razvijenih industrijskih država koje su se upustile u skupocena naučna istraživanja.
Jugoslovenski nuklearni program je do pojavljivanja monografije Dragomira Bondžića Između ambicija i iluzija, Nu klearna politika Jugoslavije 19451990. bio prava enigma za stručnu javnost. U pitanju nisu bile nepoznanice po pitanju ishodišta ovog gigantskog poduhvata, već na prvom mestu nastanka, idejnih koncepcija, razvoja, uspona i padova, te naposletku razloga koji su uslovili njegov krah. D. Bondžić je rasvetljavanju ove problematike pristupio koncipirajući rad (izuzimajući uvod, priloge i zaključak) u tri velike celine, koje su smisleno hronološki podeljene prema fazama koje su oblikovale jugoslovenski nuklearni projekat. Rad je posebno dobio na kvalitetu zahvaljujući bogatoj izvornoj osnovi, jer se autor potrudio da prikupi arhivsku građu iz šest domaćih i dve inostrane institucije. Veštim korišćenjem raznovrsne literature domaćeg i pretežno stranog porekla, autor je zaokružio čitavu priču i pitanje jugoslovenskog nuklearnog programa postavio u međunarodni kontekst.
U uvodnom delu studije autor koncizno izlaže glavne tokove razvoja na polju istraživanja strukture materije, radioktivnosti i nuklearne energije od kraja XIX veka, kao i posledice koje su otkrića u tim oblastima imala na promenu dotadašnjeg pogleda na svet. Potom daje kratak pregled razvoja ovih naučnih oblasti na jugoslovenskom prostoru koje su neraskidivo vezane za rani naučni rad Pavla Savića – jednog od naučnika koji je najviše zaslužan za pokretanje i razvoj posleratne nuklearne politike.
Tri centralna poglavlja predstavljaju srž rada i u njima je dat hronološki i tematski prikaz događaja, važnih ličnosti, pojava i procesa koji su presudno uticali na oblikovanje jugoslovenske nuklearne politike od 1945. godine do raspada države. U prvom poglavlju su rasvetljeni prvi koraci ka uspostavljanju nuklearnih istraživanja, osnivanju instituta, postavljanju kadrovske i finansijske osnove za naučni rad, ali i prve ambicije vezane za primenu i razvoj nuklearne energije u vojne svrhe do sredine 50-ih godina XX veka. Druga glava, tematski najkompleksnija, pruža uvid u polet naučnih istraživanja u oblasti nuklearne energije od sredine 50-ih.
Ona se poklapaju sa nastankom i radom Savezne komisije za nuklearnu energiju, značajnim naučnim dostignućima instituta i zavoda u oblasti istraživanja i mirnodopske primene nuklearne energije, kao i sa uspostavljanjem široke međunarodne kooperacije. Naposletku su prikazane ambicije jugoslovenskog državnog i vojnog vrha usmerene na realizaciju vojne komponente nuklearnog programa, a predstavljeni su i uzroci opadanja interesa za nuklearna istraživanja tokom 60-ih godina, koji su rezultirali drastičnim padom materijalnih ulaganja i ukidanjem Savezne komisije za nuklearnu energiju. U trećem, poslednjem poglavlju,autor analizira oživljavanje nuklearnog programa podstaknutog indijskom nuklearnom probom 1974. godine, kako u mirnodopske tako i u vojne svrhe. Na osnovu oskudne građe autor je pokazao iluzije jugoslovenskog državnog vrha u mogućnost proizvodnje nuklearnog oružja i predstavio je rezultate ukupnih napora oličenih u izgradnji nuklearne elektrane Krško, te nestajanje programa tokom 80-ih koje se odvijalo paralelno sa dezintegracijom jugoslovenske države i društva.
D. Bondžić je na kraju izneo kratak zaključak u kome je ukazao na uzroke, tok, probleme i rezultate razvoja nuklearnih istraživanja u Jugoslaviji. Autor je posebno apostrofirao odnos politike i nauke, kao i postojanje ambicija i iluzija u sferi vojne primene nuklearne energije. U prilogu su objavljene fotografije koje vizuelno upotpunjuju i bliže osvetljavaju najvažnije epizode i ličnosti jugoslovenskog nuklearnog programa. Monografija Dragomira Bondžića pored toga što pruža nov pogled na problematiku nuklearnog programa, otvara i niz međuzavisnih pitanja vezanih za istoriju socijalističke Jugoslavije, koja su bila u direktnoj korelaciji sa ovim pitanjem. Jedno od takvih pitanja koje studija D. Bondžića čitaocu nameće jeste – koliko su izdvajanja za nuklearni program ukupno koštala jugoslovensku državu i koliko je plaćen napredak celokupne privrede i društva zbog nerealnih nuklearnih ambicija političkog rukovodstva?
MA Aleksandar Rakonjac
