Kultura Južnih Slovena

01.05.21

Zbornik Matice srpske za društvene nauke

Gerhard Gezeman (Gerhard Friedrich Franz Gesemann, 1888–1948) rođen je u Lihtenbergu (Nemačka), u učiteljskoj porodici. Školovao se u Volfenbitelu, a studirao je germanistiku, klasičnu filologiju, indologiju i slavistiku u Minhenu, Berlinu i Kilu, gde je doktorirao 1913. godine (Regenzauber in Deutschland). Iako se već tada okrenuo slavistici i dobio ponudu da nastavi studije slavistike kod Leskina u Lajpcigu, on je odbio ponudu i 1914. godine došao u Beograd gde je radio kao profesor u Prvoj muškoj gimnaziji. Brzo se uključio u kulturni i naučni život srpske prestonice, a posebno je bilo važno prijateljstvo i saradnja sa Jovanom Cvijićem, kome će Gezeman više puta iskazivati zahvalnost za podsticaj u naučnom radu i prikazivanju etnoloških, karakteroloških i kulturoloških osobenosti Južnih Slovena. Iz obimnog opusa Gezemanovih dela u ovo izdanje, u prevodu čuvenog germaniste, prevodioca i priređivača Tomislava Bekića (1935–2008), ušlo je nekoliko studija, priloga, zapisa i eseja, koji daju pregled piščevih istraživanja, beleški i proučavanja istorije, migracija naroda na Balkanskom poluostrvu, s posebnim osvrtom na Južne Slovene, sagledavajući ih, za njega, iz savremene ravni. No, Gezeman ne kategoriše i definiše prostor Balkana i njegove slovenske stanovnike kroz prizmu objavljenih dela, istoriografskih izvora i dostupne literature i Cvijićevih radova, nego ih dopunjuje i vešto opisno karakteriše ličnim zapažanjima, iz sopstvenih istraživanja, poznanja i doživljaja, često kroz komične i, za običnog čitaoca, upečatljive i interesantne scene iz života stanovnika Balkana.
Delo je sačinjeno iz četiri celine. Prvi, najobimniji deo, nastao je radom autora, a inspirisan karakterologijom kojom se, kao posebnim sistematskim izučavanjem narodnih specifičnosti, bavio čuveni geograf Jovan Cvijić, a koji je karakterologiju, kao većma individualnopsihološku disciplinu, uzdigao van granice individuuma. Celina je posvećena tipologiji narodnih karaktera „Srbo-Hrvata”, ali pre same podele na tipove (dinarski, centralni, panonski i istočnobalkanski) i prikaza njihovih karakteristika, Gezeman čitaoca upoznaje sa istoriografskim činjenicama i predstavlja kulturne zone Balkana kroz istorijski diskurs, deleći ih na balkansko-vizantijsku, patrijarhalnu, italo-romansku i srednjoevropsku i, naposletku, tursku zonu. Kako je autor pisao na nemačkom jeziku, tako se obraća i nemačkom čitaocu, upoznajući ga i sa migracionim kretanjima i pomeranjima na samom Balkanu, koristeći Cvijićev izraz „metanastazička kretanja” (“mouvements metanastatiques”), a koja su se odvijala pod turskom vladavinom i trajanju od oko petsto godina, postajući najvažniji faktor za deskripciju psihofizičkih karakteristika Srbo-Hrvata. Gezeman je, u duhu tadašnjih shvatanja, smatrao da su Srbi i Hrvati pripadnici jednog naroda različitih konfesija. Detaljno su opisani pravci kretanja, područja koja su naseljavana, struje migracija, a očiglednost daju priložene karte koje prikazuju civilizacijske kulturne zone Balkana, psihičke tipove i varijetete Južnih Slovena i poreklo stanovništva severne Srbije.
Oslanjajući se na Cvijićevu podelu na pomenute tipove – dinarski, centralni, panonski i istočnobalkanski – i na činjenicu da dinarski tip naseljava najšire područje, od obale Jadrana i Dinarida do Save, Dunava i Timoka, odnosno Dalmaciju, južnu Hrvatsku, Hercegovinu, Bosnu, Crnu Goru, Rašku i Kraljevinu Srbiju u granicama od pre 1912. godine, autor mu je posvetio najviše prostora, opisujući detaljno stanovništvo, način života, običaje i tradicije. Tako se dinarski tip deli na pet psihičkih varijeteta: šumadijski, erski, muslimanski, bosanski i jadranski. Svakom podtipu dat je karakterološki podroban opis uz poseban segment posvećen erskim plemenima, vraćajući se poreklu, organizaciji plemena, grupama, ustrojstvu, plemenskoj teritoriji, mešanjima i stapanjima. Karakterološki određujući svaki od tipova i podtipova, Gezeman se osvrće na predanja, mitove, verovanja, ali i na crte koje odlikuju narodne junake, ratnike i vođe, određujući njihove moralne, intelektualne, demagoške i pregovaračke sposobnosti. Autor, koji nije samo lingvista nego i proučavalac književnosti i kulture slovenskih naroda, i koji prikazujući tipove karaktera Balkana, plemena, teritorijalne celine i druge oblike određenosti ovog podneblja, daje precizna određenja i prikaze bogate kulturne i književne tradicije Južnih Slovena. Kao prilog karakterologiji Slovena autor daje sledeće studije: „Problematični Bugarin”, „Parazitarni Balkanac”, „Jugoslovenski muhamedanci”, „Kultura Južnih Slovena: Bugari, Srbi, Hrvati, Slovenci” i „Balkanska razmatranja”. One obuhvataju etnološke i karakterološke studije i istinsko zanimanje za opise narodne kulture podjednako iz srpske i nemačke literature. Gezeman kroz prizmu balkanskovizantijske i starobalkanske kulture i istorijske potke otkriva kulture Južnih Slovena, dajući ujedno pregled geografskih i političkih prilika. U pomenutim studijama o problematičnom Bugarinu i parazitarnom Balkancu autor daje prilog karakterologiji kroz osvrt na književna dela Aleka Konstantinova i Stevana Sremca i njihove likove Baja Ganje, odnosno Vukadina. Antijunaci, kakvima ih opisuju Konstantinov i Sremac, postaju kao posledica istorijskog i kulturnog balasta, predmet su podsmeha i osude, slika malograđanina, koji ne može da se održi u novom vremenu i novom kulturno-istorijskom okruženju, te kao takav nije predstavnik svog naroda, već književni lik koga je lako predstaviti u satiri i porediti sa Švejkom ili Čičikovim. Autor i kroz drugu celinu ovog dela govori o srpsko-hrvatskoj književnosti i pokazuje izvanredno poznavanje kako savremene, tako i starije književnosti ovih prostora, dajući preglednu sliku čitaocu i upoznajući ga sa razvojem pismenosti i literarnog stvaralaštva, sa posebnim osvrtom na kulturno-istorijske i književno-kulturološke veze naroda Balkana i okruženja. Posebnu pažnju je posvetio narodnoj usmenoj i pisanoj književnosti, te značaju Dositeja Obradovića i Vuka Karadžića za dalji razvoj jezika i kulture. Svakako treba spomenuti lični doprinos samog autora, koji je obilazio pojedine delove Jugoslavije, i beležio izvođače narodnih pesama i odredio njihov značaj za nacionalnu kulturu jugoslovenskih naroda.
Treću celinu predstavlja „Pogled na istoriju Makedonije” i njen razvoj od Filipa i Aleksandra Makedonskog do jugoslovenske države s prikazima naseljavanja Slovena, borbi između bugarskih careva i vizantijskih vasilevsa (careva), preko srpske vladavine i najezde Turaka, do razdoblja balkanskih ratova i Velikog rata, kada je deo Kraljevine Srbije i naziva se Južna Srbija. Gezeman uočava važnost Balkana kao strateškog geopolitičkog prostora, te da je burna istorija Makedonije od seobe naroda do njegovog doba istinska borba za vladanje osovinom Morava–Vardar.
Autor pored razvoja književnosti, pismenosti i kulture pruža obiman prikaz istorijskog razvoja državnosti na ovim prostorima, dajući značajan opis dinastije Nemanjića i pregled razvoja srpske pravoslavne crkve. Gezeman nemačkog čitaoca upoznaje sa borbom balkanskih naroda protiv Turaka, naglašavajući značaj hajduka i uskoka, a u tom kontekstu prožima dela narodne književnosti i migracije stanovništva koje su neminovno pratile razne sukobe i ratove na Balkanu.
Poslednji segment sadrži i bibliografiju Gerharda Gezemana utemeljenu na bibliografiji koju je priredio njegov sin, Volfgang Gezeman. Bibliografija je dopunjena brojnim bibliografskim podacima i obuhvata radove na srpskohrvatskom jeziku.
Ova knjiga predstavlja značajan izvor za proučavanje istorijskih, kulturnih, književnih i kulturoloških osobenosti naroda Balkana, kako za naučnike različitih disciplina – etnologije, kolektivne psihologije, istorije književnosti itd. – tako i za čitaoce van naučnih krugova. Gezeman, kao slavista, ne ispoljava samo zanimanje za proučavanje Južnih Slovena, on ne daje samo gole činjenice i zaključke, već pokazuje njihovo istinsko poznavanje kao rezultat dvodecenijskog saživota s narodima Balkana. Osim što je u Beogradu radio kao profesor i što se bavio naučno-istraživačkim radom, Gezeman je sa srpskom vojskom prošao Albansku golgotu, te je i svedok razvoja države, jezika, kulture i istorije. Bez obzira što je knjiga nastala sredinom prve polovine 20. veka, ona daje, svakako, značajan doprinos i podsticaj za izučavanje kulturne istorije Balkana, ali i uporednih srpsko-nemačkih kulturnih veza.
Jelka Panić