30.05.20
Glasnik Etnografskog instituta SANU
Monografija Ladarice – ženske obredne povorke autora Dražena Nožinića rezultat je njegove istrajnosti i upornosti da prikupi što više svedočanstava o kulturnoj baštini stanovnika u delovima Hrvatske i Slovenije. Obredne povorke ladarica poznate su u različitim nazvanjima: ladekarice, kresnice, krasevalje, pokresni-čarki, ivančice, tijokarice i dr. U ophodu koji je najčešće deo praznovanja Ivanja (24. jun) učestvovale su, identično opremljene devojke ili devojčice koje su, obilazeći selom, zastajale u svakom dvorištu pred kućnim vratima, igrajući u kolu ili mirno stojeći u krugu i pevajući domu i ukućanima posebne i za tu svrhu namenjene pesme kojima im se želi sreća, zdravlje, napredak i svaka vrsta blagostanja. Nakon nastupa, od ukućana su darivane, a ukoliko bi se desilo da dar izostane, umesto pesme zahvalnosti pevale su pesmu koja je predstavljala neku vrstu kletve. Posle obilaska svog sela dešavalo se da ladarice obilaze i susedna. Od dobijenih darova na predstojeće praznike – Petrovo ili u nedelju po Ivanju – pripremale su gozbu na koju su pozvani i drugi stanovnici sela. Poslužimo se rečima autora:
„Ophodi ladarica (ladekarica, kresnica, kresavalja, pokresničarki, ivančica, tijolkarica i drugih) obredne su povorke, običaj, koji se u Slovenaca i dijela Hrvata izvodio uglavnom o Ivanju (24. 06.). Sudionice odnosno, glavne, aktivne izvođačice ovog obreda bile su osobito (ali u ovom obredu sve jednako) opremljene djevojke ili djevojčice koje, ophodeći selom, u svakom dvorištu pred kućnim vratima, bilo da plešu kolo bilo da to čine mirno stojeći u krugu koji same oforme kući, ukućanima (i njihovom gospodarstvu) pjevaju posebne popijevke kojima im se želi sreću, zdravlje, napredak i blagostanje. Nakon što otpjevaju ophodnice (obično njih četiri, uz pratioca koji stoji po strani) bivaju darivane na čemu one zahvale pjevajući posebnu zahvalu ili, u slučaju da im neka kuća uskrati dar, naročitu kletvu. Po završenom ophodu u svom selu one će ophoditi i po susjednima. Sve sakupljene darove ladarice spreme pa na neki od predstojećih blagdana (obično to bude Petrovo, ali i nedjelja po Ivanju) od tih darova pripreme gozbu na koju pozivaju i druge suseljane“ (str. 5).
Iako običaj vuče poreklo iz duboke prošlosti u kojoj su prevladavali, pored ostalog, agrarni kultovi i magija plodnosti, običaj gotovo do našeg vremena nije rasvetljen na odgovarajući način. Stoga je autor – Dražen Nožinić, u prvi plan svojih istraživanja postavio sebi zadatak da utvrdi rasprostranjenost običaja i sistematizuje postojeće podatke, uključujući i saznanja do kojih je došao tokom svojih istraživanja na terenu. Kako sam kaže „sistematizacija sve dostupne građe i različitih mišljenja o ivanjskim djevojačkim ophodima ujedno [je] (...) i prvi zadatak ove knjige“ (str. 6). Takođe, koliko je to bilo moguće, elementi običaja praćeni su u vremenu i prostoru, uz ukazivanje na promene koje su se događale, ali i na eventualne uticaje drugih kultura. U obradi teme autor se, pored sopstvenih terenskih istraživanja, koristio ranije objavljenom građom o ophodima ladarica, kao i podacima koji su sadržani u upitnicima za Etnološki atlas Jugoslavije. Za autora je problem predstavljala činjenica da je za istraživanu temu postojao ograničen korpus publikovane građe koja je neophodna za različite vrste poređenja i realnije utvrđivanje transformacija koje su tokom vremena nastajale u formi i funkcijama običaja na prostoru obuhvaćenom istraživanjem ženskih obrednih povorki, pa je iz tog razloga uglavnom bio upućen na sopstvena istraživanja.
Istraživanja ladaričkih ophoda autor je obavljao u periodu od 1987. do 1991. godine na području dvadeset osam tadašnjih opština u Hrvatskoj: Vrbovsko, Duga Resa, Karlovac, Ozalj, Jastrebarsko, Vojnić, Vrginmost, Slunj, Velika Gorica, Glina, Dvor na Uni, Kostajnica, Petrinja, Sisak, Novska, Nova Gradiška, Grubišino Polje, Pakrac, Ivanić grad, Kutina, Čazma, Garešnica, Vrbovec, Bjelovar, Koprivnica, Ludberg, Novi Marof, Varaždin. Autor je istraživanjima obuhvatio devedeset sedam sela, tokom kojih je svoju pažnju više usmerio na ona mesta koja nisu bila obuhvaćena ranijim istraživanjima, odnosno na ona naselja za koja nisu postojali raniji zapisi da običaj postoji, pa, samim tim, nije bilo poznato kako on izgleda.
U poglavljima: I Uvod i izvori; II Historijski podaci; III Rasprostranjenje običaja; IV „Ladarska dob“ i „Kresovanje“; V Doba ladaričkih ophoda; VI Ladarice; VII Ophodi ladarica u vremenu; VIII Završna razmatranja autor razmatra temu ladaričkih ophoda. U svakom od ovih poglavlja autor analizira već postojeće ili u svojim terenskim zapisima sakupljene činjenice koje se odnose na predmetnu problematiku. Tako, u poglavlju sa naslovom Ladarice autor čitaoca upoznaje sa a) nazivima, b) učesnicima ophoda – polu, dobu i broju ophodnika; c) opremi učesnika: i to kroz 1. njihov izgled i opremu – a) izgled oglavlja i odeće, d) način ophoda, e) darovima koje dobijaju, kao i g) svrhu ophoda, odnosno, predstavlja narodna tumačenja svrhe postojanja ove vrste obreda. U okviru istog poglavlja autor predstavlja i ladaričke popijevke predstavljajući – 1. tekstove ladaričkih popijevaka, i 2. pripjeve ladaričkih popijevaka. Dodatak tekstu je popis literature, popis istraživanih lokaliteta i upitnik po kojem su istraživanja obavljana. Kroz navedena poglavlja čitalac se upućuje u suštinu ladaričkog ophoda i svrhu njegovog postojanja i opstajanja na istraživanom prostoru.
Zbog nedovoljnih podataka koji bi omogućili praćenje različitih vrsta promena, a pre svega u vremenskom sledu, autor je u obradi teme primenio metodologiju kulturno-istorijske etnologije, ograničivši se uglavnom na deskriptivni prikaz ladaričkih ophoda, odnosno na to: ko su učesnici, kako se odabiraju, njihov broj, kako izgledaju, njihove funkcije tokom obilaska sela i kuća i sl. Prema autoru, ladarički ophodi, posmatrani u celini, predstavljaju specifičan obred u okviru koga su pojedinosti te koje mu, u sadašnjem vremenu, daju posebnost i autohtonost. Pored ukazivanja na činjenicu da je običaj poznat samo u pojedinim delovima Hrvatske, odnosno da je uglavnom ograničen na područje rasprostiranja kajkavskog dijalekta (područje između Kupe, Save i Drave) i na prostoru gotovo čitave Slovenije, autorova analiza upućuje i na saznanja da se „ovaj specifičan sklop sastoji od niza arhaičnih elemenata kakovi se susreću ne samo kao elementi u izvođenju ostalih (uostalom, i vrlo bliskih) južnoslavenskih obrednih povorki nego i da dio njih svojih određenih paralela ima i na širim slavenskim prostorima te se, u tom smislu može govoriti i o staroj slavenskoj osnovi ovog obreda“ (str. 202), što ilustruju sledeći elementi: ophod selom, zalaženje u dvorišta bez ulaska u kuće, igranje kola, pevanje pesmica namenjenih kući ali i svakom njenom članu, dobijanje darova, zajednički obed. Na uplitanje stranih elemenata ukazuju lokalne razlike, a one su nastale kao rezultat prožimanja ladaričkog ophoda sa sličnim poznatim ophodima poput jurjašica, jurjaša i koledara, ali je, ipak, najvidljivije u postojanju određenih formula, odnosno pojedinih stihova i čitavih delova pesama koji su zajednički za sva tri pomenuta ophoda. U tom smislu, moglo bi se reći da ženske obredne povorke – ladarice, predstavljaju samo jedan od obrednih godišnjih (sezonskih) ophoda. U osnovi, reč je o agrarnom obredu čija je svrha izvođenja u prolećno-letnjem periodu bila da se magijskim putem utiče na dobar rod useva, na zdravlje i sreću ukućana pa, samim tim, i na opšte blagostanje porodice, a posredno i čitave zajednice. Zbog toga su pesma, igra i drugi različiti postupci nešto što se očekuje, pa su stoga i neizostavni elementi učesnica u ophodu.
Predstavljanjem rezultata svoga rada javnosti autor je ukazao na značaj ovog segmenta narodnog nasleđa i pokazao da je terenski rad, i pored određenih ograničenja, neizostavan način prikupljanja empirijske građe kao baze za dalju nadgradnju naučnog i stručnog rada. Ili, kako to Miroslava Lukić Krstanović u Pogovoru knjige kaže: „Knjiga ‘Ladarice, ženske obredne povorke", Dražena Nožinića potvrđuje da se etnologija gradi na terenu, građi i istraživačkom iskustvu.“
Milina Ivanović Barišić
