Nekrolog za M.

23.04.09 NIN

Ako bi valjalo suditi po završnoj “napomeni priređivača”, nekoj vrsti “ključa” za ono što prethodi, Nekrolog za M. mogao bi možda da nosi i drugačiji naziv. Mogao bi, recimo, u sasvim slobodnoj parafrazi, da bude imenovan i kao “Dnevnik o Bogišiću”, budući da je, namesto onoga ko je na koricama knjige potpisan kao autor – redaktor “priređenog rukopisa”, ovde kao “stvarni” autor apostrofiran njegov srodnički dvojnik, onaj kome su jednako bili znani zagrebački asfalt, beogradske “furke” i poslednji dani Berlinskog zida, onaj koji se u epohalnom ubrzavanju istorije našeg doba “po nevidljivim kulisama europske dramaturgije kretao za svoj račun” i koji je s gotovo eteričnom lakoćom “ulazio u tuđe zemlje, stanove, telefonske razgovore, živote”.
Znači li to onda da je “priređivački” istaknuti podnaslov “nedovršeni roman” tek poetička metafora, koja upućuje na fragmentarnu strukturu kao paradoksalni oblik dovršenosti ove najpre ogledalski “udvojene”, a potom i tematski višestruko usložnjene i varirane pripovesti? Ili je ipak reč o samoodređenju koje tačno opisuje ustrojstvo i unutrašnju kakvoću ovog neobičnog ostvarenja koje “nije roman koji je ostao nedovršen, nego roman koji jest nedovršeni roman”, zahvaljujući “pripovijednoj svijesti o nedovršivosti onoga čime se priča bavi”?
Ma kako čitalac to razumeo, samosvesni “priređivač” sugerisao mu je da se radi o svojevrsnom prestupu za “književnost u kojoj je dovršenost na cijeni”, a “kriterij romana pri tom je upravo u cjelovitosti”. Nasuprot tome, on povlašćuje drugačiji “romaneskni način”, koji “više obećava negoli što iznosi”, gradeći pri tom u mnogo čemu svoj/naš “roman” kroz opsesivnu “priču o granici”, jer “s pričama je i kad nisu granične kao i s granicama samima”. Uprkos običajima, paragrafima, političkim i drugim voljama, one su, naime, neumitno porozne, promenljive, nesigurne i lelujave, i zato “priče se na granici ne zapisuju... granica se u njima pomiče poput crte života” a “svaka nova priča sadržava sve prethodno i važno, i nikad ne završava”.
Sačinjen kao beskrajno ponovljiva i suštinski nedovršiva (pri)povest o značenjima i preobražajima granice, Nekrolog za M. mogao bi, otuda, možda da nosi i podnaslov “romaneskna fuga o granici”, budući da je zaista ispisan kao niz varijacija na “zadatu” temu, kao tematski usredsređena “kompozicija” različitih pripovednih glasova, izražajnih tehnika, vremenskih planova i sudbinskih “priča” koje u izvesnom smislu “beže” jedna od druge i od sopstvene “zaokruženosti”, a opet se slivaju u isto pripovedno strujanje i talasanje.
U tom narativnom i jezičkom prelivanju mešaju se i dotiču, primerice, razdoblje dubrovačke renesanse, stoleća osmanlijske vladavine, period južnoslovenskih nacionalnih romantizama XIX veka, intervali pre i posle Prvog svetskog rata, odnosno traumatični momenti završne jugoslovenske krize i državnog raspada. Isto tako, posredstvom umetničke fikcije i diskurzivno-esejističke interpretacije, ukrštaju se tekstualni putevi i odabrani gestovi kralja Aleksandra, Vuka Karadžića, Miroslava Krleže, Dragiše Vasića, Danila Kiša, Jure Kaštelana, pukovnika Apisa, Frana Supila, Ive Andrića i celog niza drugih istaknutih ličnosti hrvatske i srpske političke i kulturne istorije s putanjama izmišljenih likova i tek nagoveštenih, gotovo lirski ocrtanih figura koje se pojavljuju kao plod otpora stereotipnom tretmanu vremensko-prostornih i događajnih koordinata.
Na momente možda isuviše retoričan i transparentan u prizivanju lajtmotivskih čvorišta, ovaj osobiti melanž stilova i postupaka ni za trenutak, s druge strane, ne podleže iskušenjima senzacionalističko-feljtonskog tretmana brojnih “vrućih” tema i “podgrejanih” problema. Oni su tek okrznuti u svojoj spektakularnosti, da bi bili uključeni u obesnaživanje onoga što se eufemistički imenuje kao “dogovorna i lijepa povijest”, čiji “predtekst je... cjelina, integritet”, a što ovde najvećim delom odgovara predstavi o “dovršenoj književnosti” i romanesknoj “celovitosti” kao klišeiziranim izrazima jednog sveprisutno ideologizovanog i, poznato je, sveukupno pogubnog poimanja.
Neumorno romansirajući pojam i smisao granice kao otvorenost, prividnost i “necelovitost”, sasvim obratno od manipulativnih diskurzivnih i delatnih praksi prisvajanja, “celovitih” osvajanja i “konačnih” razdvajanja, Nekrolog za M. se otuda naposletku ipak i makar provizorno “zaokružuje” u svojoj alternativnoj tekstualnosti kao sveukupno simboličkom spisateljskom gestu. A budući da je reč o prvom beletrističkom ostvarenju pisca koji je inače profesionalni leksikograf i enciklopedista, i koji sve zna o arhivskim “bespućima povijesti” i “godinama raspleta”, taj spisateljski gest nesumnjivo ima posebnu težinu i značaj.


Tihomir Brajović

04.04.09 Danas

Proza danas - Ambicija knjige da postane enciklopedija, da je u jednoj knjizi moguće sakupiti sve znanje ovog sveta, nije nova, naprotiv. Ona postoji od srednjeg veka, mada su joj na poseban način vetar u krila dodali dvadesetovekovni autori na čelu sa Borhesom. Naravno, niko zaista ne veruje da je to moguće, ali želja da se nađe alef-tačka iz koje će svet biti objašnjiv i ispisiv, i u koju će se, na koncu, sve(t) vratiti, suštinska je potreba za tumačenjem, objašnjavanjem i klasifikacijom stvarnosti.

Čitanje granice

Vlaho Bogišiću svom protoromanu Nekrolog za M., pokušava upravo to, da kroz narativ čitaocu pruži neku vrstu enciklopedije života na granici, veliku sliku onoga što taj geopoetički pojam podrazumeva i, konačno, da omogući, kroz poetičko i političko delovanje, osmotički kontakt između dva sveta, odnosno da granicu prikaže poroznom, na kreativan i prokreativan način.

U Nekrologu narativa u klasičnom smislu nema i to je jedan od argumenata kojim se može pokazati da se ne radi o romanu, većo zb(i)rci tekstova, povezanih tematski ili likovima. U Napomeni priređivača koju treba posmatrati kao integralni deo rukopisa, iako ne i kao ključza njegovo tumačenje bez obzira na želju autora, postoji pokušaj da se narativu daju celovitost i jedinstvo. To, međutim, ne funkcioniše, ne samo zato što je povest o granici toliko rasuta i decentrirana, veći stoga što svako nametanje okvira, ma kakvi oni bili, ovako struktuiranom tekstu nije moguće, odnosno unapred je osuđeno na propast. S druge strane, pomenuta decentriranost funkcioniše, na paradoksalan način, kao ujedinjujući faktor jer se oslanja upravo na difuzni pojam granice, kojem se Bogišićvraća iz teksta u tekst, odnosno iz poglavlja u poglavlje.

Koristeći se postmodernim shvatanjem granice kao nadstrukture, odnosno kao konceptom koji će svojom neodređenošću dati okvir za sve heterogenosti kojima tekst obiluje, za mogućnost transformacije i transmutacije likova, prostora i vremena, autor je sebi kupio prostor za beskrajne varijacije priče koja ga intimno, gotovo opsesivno, zanima. Granica, naravno, ima dvostruko značenje jer ona istovremeno zbližava i deli, približuje i cepa, daruje i otima. Ovaj referencijalni ambiguitet metafore koji je, uzgred budi rečeno, inherentan svakom (umetničkom) tekstu, pomoći će autoru ne samo da objedini zapise nego i da ih univerzalizuje koristeći često dvostruku ekspoziciju i kad su u pitanju likovi i kad je u pitanju vreme o kome govori. U ovoj knjizi sve je, da kažem to jednostavno, na granici, ni tamo ni ovamo, dakle u onoj sivoj zoni u kojoj se rađa, umire i mre (da parafraziram Jejtsa), a koja za ljude sa Balkana nosi pečat sudbine.

Najlakše bi bilo reći da je Bogišićev roman rizomatična struktura hipertekstualnog karaktera, u kojoj se priče završavaju i otpočinju jedna u drugoj. Ipak, rizom mi se ovog puta ne čini kao dovoljno jasna metafora. Možda bi način na koji je autor koncipirao tekst najbolje bilo opisati kao busenast, odnosno kao prostor na kome u busenovima niču priče koje su zatim za isto tlo vezane likovima ili događajima. Tlo bi u tom slučaju bila granica sama jer se sve oko nje, zbog nje i na njoj i dešava. U tom slučaju bi Nekrolog bio protoroman, nešto što romanu prethodi, grupa tekstova koja bi mogla jednog dana da čini čvršću strukturu, ali za sada funkcioniše kao neki prestupanj u evoluciji žanra.

Mesto na kome su se sukobljavale tri religije, tri naroda i tri kulture, a koje je s jedne svoje strane ograničeno morem pružilo je Bogišiću odličnu odskočnu dasku za asocijativno širenje priča o Dubrovčanima, Konavljanima, građanima Cavtata i ostalim stanovnicima granice. Naravno, ne bežeći od sebe samoga, autor je svoj roman pisao prevashodno po sopstvenom liku i u skladu sa sudbinom graničara. Pored ovog iskustva, u roman je unet i odisejski kvalitet lutanja među tekstovima, koji često ostaju samo u tragovima, ali se mudrom čitaocu otvara lepa mogućnost zavirivanja u tuđe lektire.

Nekrolog za M. je neobičan roman, originalne zamisli i izvedbe. Verujem da bi bilo pravedno nazvati ga i graničnim, sa svim konotacijama koju ta rečmože da nosi. Kako bilo, on zahteva mnogo od čitalaca, a koliko im zauzvrat pruža - moraćete sami da otkrijete.

Vladimir Arsenić

24.01.09 Politika

Poznati hrvatski književni teoretičar, kritičar i enciklopedista Vlaho Bogišić (Dubrovnik, 1960) objavio je svoj prvi roman Nekrolog za M. u Beogradu. Zanimljivu knjigu vrlo zagonentog naslova za čijim će smislom čitalac sam morati da traga, Vlaho Bogišić je ispunio stvarima čije je postojanje zapravo doveo u pitanje. Kao da piše olovkom na čijem se drugom delu nalazi gumica za brisanje, pisac je fragmentarni roman koncipirao oko dve centralne teme: oko pojma granice koja je bez svake sumnje „glavna junakinje“ knjige – ali granice u vremenu, iako je oba pojma, u neku ruku, ukinuo.
Njegovi junaci koji su se čudesnim igrama sudbine našli na teritoriji Dubrovnik–Konavle–zaleđe (pa odatle odlazili dalje do Zagreba, Sarajeva, Beograda ili Italije), i to u vremenskom razdoblju od nekoliko vekova, nisu pritom sasvim iščileli, ali je i njihovu postojanost pisac na izvestan način doveo u pitanje, uvodeći ih u ovu priču, „među odsječene likove, koji su tek inicijali“. Bilo da su nam se učinili poznatim poput Krleže, Ujevića ili kralja Aleksandra, recimo, ili da su „odsečeni“ kao Stevan O, Niko K ili Bruno G – svi u svojim dubrovačkim životnim epizodama – ovi su junaci takvim postupkom, zahvaljujući Bogišićevom spisateljskom umeću, postali literarno još stvarniji.
Na izvestan način stvarnije je i vidljivije, upravo tim svojim nestankom, postalo i samo vreme, iako u Nekrologu za M. nema kazaljki časovnika i kalendara, nego je čitaocu ostavljeno da se iz poglavlja u poglavlje, a ponegde i iz pasusa u pasus, sam snađe s vekovima, zbog čega ovaj nelinearni i složeni roman treba čitati u sporom hodu, pomalo se krležijanski probijajući kroz njegove slojeve, ali u najlepšem smislu tih reči.
„Profesor B. nije se bavio poslovima za čije bi razumijevanje bio važan tako precizan vremenski slijed“, saopštava nam pripovedač na 69. stranici, „a likovi naših priča i tako imaju tek svoje vrijeme – vrijeme naših priča i dugo je i kratko, ali takvo da ga se ne može izračunati, niti u njima ili izvan njih ograničiti – vremenska zamka koju je postavio zanimljiva je tek utoliko što se iz siječnja doista uspio vratiti u prosinac i što je u tome prijelazu sadržano sve što je bio ili nije mogao biti i zbog čega je, pripadajući ne samo nama nego i mnogim drugim koji ga ne mogu izbjeći, ostao sam, sada na početku i u sumrak kad se budemo rastajali.“
Vezujući odlične priče koje čine roman za pojam granice - pojam koji je iscrpeo u svakom mogućem smislu, od bukvalnog do metafizičkog značenja, od granice na geografskoj karti do granice u samom čoveku, Vlaho Bogišić je napisao knjigu zanimljivih dubrovačkih priča iz nekoliko stoleća, baveći se u drugom planu i pitanjima granice u samoj književnosti. Ne ispitujući pritom samo onu osetljivu granicu koju deli književnost i istoriju, nego se igrajući i granicama priče, pripovedanja i žanra.
Pritom, Vlaho Bogišić, u ovom poništavanju tema i junaka koje ih je samo učinilo još „stvarnijim“, nije štedeo ni samog sebe. Potpisan kao priređivač „nedovršenog romana“, na kraju je objasnio kako su priče iz Nekrologa za M. zapravo stizale elektronskom poštom priređivačevoj sestri Ani Bogišić, ali da on ipak nije bio njihov autor, nego da ih je napisao neko drugi. Ko – otkrićete sami u ovoj višeslojnoj, gustoj, dubrovačkoj, jezički bogatoj knjizi, prepunoj literarno-živopisnih junaka nepredvidljivih sudbina, baš kao što ćete možda otkriti tajnu inicijala, tojest čiji je to lik „odsečen“ u naslovu...

Mića Vujičić