Nematerijalno kulturno nasleđe iz antropološke perspektive

01.04.21

Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Prištini

Višegodišnji naučnoistraživački rad Jelene Ćuković, vrsne antropološkinje koja se izuzetno posvećeno bavi problematikom kulturnog nasleđa ali i primenjenom humanistikom u regulisanju različitih identitetskih pitanja, rezultirao je naučnom monografijom sa temom Nematerijalno kulturno nasleđe iz antropološke perspektive: reprezentativnost, selektivnost i instrumentalizacija. Autorka nastavlja tragom započetih istraživanja i na jedan sveobuhvatan način pruža čitaocu mogućnost efikasnijeg upoznavanja sa oblašću nematerijalnog kulturnog nasleđa, ali se fokusira i na teren kad predmet postaje političko oruđe, kada se svesno menja i pogrešno interpretira. Monografija je prilagođena kako za edukaciju čitalaca tako i za akademske istraživače sa ciljem preispitivanja i intervencije struke u sprečavanju česte manipulacije pojma nematerijalnog kulturnog nasleđa.
O sistematičnosti autorke govore i njena prethodna istraživanja koja su vešto uokvirena u koncept nematerijalnog kulturnog nasleđa sa posebnim ciljem definisanja veština i znanja, koja su se u prevashodno izvornom obliku prenosila sa generacije na generaciju, sa osnovnim motivom – očuvanja od zaborava, ali i od fizičkog nestajanja. Monografija se sastoji od 118 strana standardnog formata, od kojih 105 strana čini materiju sa osnovnim tekstom, a ostatak spisak literature i ostalih korišćenih izvora. Poglavlja su izuzetno jasno koncipirana i mogu predstavljati potpuno nezavisne celine, gde autorka suštinskim pristupom i kritičkim stavom prema posmatranoj materiji čitaoca podstiče na unutrašnje razmišljanje i dijalog. Knjiga je sastavljena iz četiri poglavlja, gde nas Jelena Ćuković nakon uvodnog dela ciljano upoznaje sa definicijom koncepta i kontekstualizacijom nematerijalnog kulturnog nasleđa viđenim kako kroz antropološku prizmu tako i od strane Uneskove organizacije. Dalje se nadovezuje poglavlje o kulturnom identitetu koje autorka proučava u sferi antropologije, zatim u kontekstu nematerijalnog kulturnog nasleđa, Uneskovih i državnih politika, te naposletku i kroz nacionalizam, tradicionalizam i njegovu političku upotrebu. Finalno poglavlje više govori o reprezentativnosti i instrumentalizaciji nematerijalnog kulturnog nasleđa posmatrano iz ugla delovanja države.
U uvodnom delu monografije autorka daje osvrt na tendencije (post)modernog načina života u kome se ljudi kreću u pravcu potrage za boljim životnim uslovima i tako, često korenitim izmenama funkcionisanja sopstvene zajednice, daju osnov proučavanja mnogim etnolozima i antropolozima. Usled očuvanja i zaštite kulturnog nasleđa, kako od promene tako i od nestanka, uspostavljene su brojne institucije ali i timovi stručnjaka koji nepokolebljivo rade na definisanju, beleženju i protekciji kulturnih dobara na globalnom nivou. Sa međunarodnog stanovišta, Organizacija za obrazovanje, nauku i kulturu Ujedinjenih nacija Unesko, još 2003. godine je ustanovila Konvenciju o zaštiti nematerijalnog kulturnog nasleđa čovečanstva, kojim je dati pojam definisan kao „praksa, prikaz, izraz, znanje, veština, kao i instrument, predmet, artefakt i kulturni prostori koji su s njima povezani – koje zajednice, grupe i, u pojedinačnim slučajevima, pojedinci, prepoznaju kao deo svog kulturnog nasleđa“. Zanimljivo je primetiti da tek u novije doba antropologija aktivno učestvuje u radu spomenute institucije od opšteg značaja.
U drugom poglavlju knjige Jelena Ćuković najpre predstavlja način popisa elemenata nematerijalnog kulturnog nasleđa na državnom nivou kroz tzv. Nacionalne liste i na međunarodnom nivou kroz Reprezentativne liste. Unesko obavlja odabir za Reprezentativnu listu jednom u toku godine, prethodno sprovodeći različite programe sa ciljem njihove zaštite. Autorka podvlači važnost kriterijuma poštovanja vrednosti stabilnih i miroljubivih društava, koji svoje nematerijalne kulturne vrednosti čuvaju na osnovi poštovanja ljudskih prava i demokratije. Nepotpunost gore spomenutog kriterijuma često dovodi do situacije kad Unesko ne može da uzme u razmatranje neke od elemenata specifične kulturne tradicije određene zemlje (destinacije), što indirektno pretpostavlja i njihovo prepuštanje zaboravu. U ovom delu monografije autorka daje osvrt i na savremene tendencije u proučavanju nasleđa u kontekstu sve veće okrenutosti ka antropologiji i etnologiji (Ćuković, 2019, str. 26). Tim povodom, ona podvlači da su u prvom redu onih koji veruju u nasleđe upravo antropolozi, muzejski radnici i svi u struci koji su prihvatili da u sadejstvu sa prethodno datom Uneskovom definicijom nematerijalnog kulturnog nasleđa deluju sa ciljem zaštite. Autorka svesno aktuelizuje neophodne uslove za dospeće na Uneskovu listu, tj. koliko je nematerijalno kulturno nasleđe adekvatno predstavljeno, a neizmenjeno i ulepšano. Njena svestrana promišljanja na izabranu temu vode do konteksta nereprezentativnosti i instrumentalizacije kulturološke esencije jednog naroda, o kojima konstruktivno vodi dijalog sa čitaocem. Koleginica Ćuković već ovde stavlja akcenat ne toliko na razlici koja se pravi u međunarodnim praksama odabira nematerijalnog kulturnog nasleđa, koliko na kriterijumima u samoj politici rada, kojom se globalno različito shvataju i tumače lokalne kulture i nematerijalna kulturna dobra. Poseban osvrt se daje na to da Unesko stvara svojevrsnu univerzalnu sliku sveta, i da ga vrlo brzo pretvara u kulturni relativizam (Eriksen, 2006, str. 127). Podvlači se da način kako Unesko prezentuje svetsku kulturnu baštinu čini zapravo ideološko predstavljanje tzv. ispravne kulture (Nielsen, 2011) i da je najveći deo kritike upućen na račun zloupotrebe Uneskovog potencijala kroz političku i nacionalističku instrumentalizaciju svoje uloge (Milenković, 2016). Naime, na različitim svetskim meridijanima vladaju asimilacionizam (stav da svi koji žive u jednoj državnoj zajednici treba da imaju jedinstvenu kulturu) i multikulturalizam – koji zastupa stav vrednovanja različitosti kulturnih vrednosti (Turner, 1993). Ipak, veruje se da je konstruktivnost institucionalne zaštite nematerijalnog kulturnog nasleđa inicijalno bitna i motivišuća za lokalne grupe i zajednice koje žele da očuvaju svoj kulturni identitet i različitosti (Matić, 2001, str. 126). Autorka zaključuje ovo poglavlje promišljanjem kako je nematerijalno kulturno nasleđe zapravo svojevrstan proizvod pregovaranja, tj. neprekidnog usaglašavanja (Ćuković, 2019, str. 37). To dalje ima za posledicu da je nužno obezbediti kulturu svakoj jedinki, tj. da svaki pojedinac ima pravo da izabere kulturnu strategiju koja mu/joj odgovara za jedan iole kvalitetan život.
Treće poglavlje monografije Jelena Ćuković započinje definisanjem kulturnog identiteta u antropologiji, a kao potvrda Uneskove težnje da se kroz zaštitu nasleđa ujedno zaštite i kulturni identiteti. Simbolička antropologija koja se ustoličila šezdesetih godina XX veka ima ukorenjeno shvatanje sopstva određene grupe jedinki koja je u saglasju sa dominantnim pogledima na svet, vrednostima i kulturom, što za posledicu ima homogenost u zajednici. Suprotno prethodnom, autorka knjige navodi i negativan karakter koji može iznići iz kulturnog identiteta. Po kulturni identitet postaje veoma opasna identifikacija na nacionalnoj i verskoj osnovi, jer se suzbija svaki oblik individualnosti. U jednom od svojih prethodnih istraživanja kulturnog identiteta autorka potkrepljuje tvrdnju time što ističe značaj uključujućeg i isključujućeg (Ćuković, 2017, str. 52). Po tome, podvlači se značaj implicitnih i eksplicitnih pravila unutar jedne zajednice, po kojima se određuje pripadnost, ali i socijalne kategorije koje su određene skupom nekih vrednosti, kao npr. želje, verovanja, moral i slično. Autorka ističe da grupe jedinki koje se smatraju večnim i nepromenljivim zapravo mogu da posluže kao osnov za kritiku grupa koje se smatraju krajnje marginalizovanim. Jelena Ćuković dalje tumači da identitet sam po sebi predstavlja određeni koncept, koji nema materijalnu prirodu, te se nadovezuje na sledeću definiciju – „koncepti predstavljaju kulturne kognitivne artefakte, odnosno svojstva kulture u kojoj se oblikuju; identitet predstavlja metonimijsko označavanje drugih kulturnih sadržaja, to jest otelotvoruje predstave koje se smatraju bitnim za izražavanje kulturnog sebe u nekoj zajednici – po principu da deo predstavlja celinu“ (Žikić, 2006, str. 27). Otuda, što je i zaključak, kulturni identitet apsolutno treba smatrati nematerijalnim kulturnim nasleđem. Autorka se takođe bavi diskursom kulturnog nasleđa kroz prizmu političke upotrebe/zloupotrebe, kada podvlači da država može određeni faktor kulturnog nasleđa da posmatra inkluzivno (kao ujedinjujući element), ali istovremeno i kao ekskluzivni (kao faktor razdvajanja) dve ili više različitih društvenih grupacija (str. 59). U tom kontekstu koleginica Ćuković navodi primer poistovećivanja istorije i kulturnog nasleđa u smislu mogućeg kontrolisanja trenutaka iz prošlosti, ali istovremeno zaključuje i da je važno kontinuirano preispitivanje utvrđenih saznanja. Nacionalno jedinstvo se može osnažiti kroz nematerijalno kulturno nasleđe posredstvom promocije zajedničke istorije i tradicije, a na način koji će uspešno prevazići potencijalne kulturne, etičke i religijske razlike.
U poslednjem, četvrtom, poglavlju monografije, autorka stavlja fokus na reprezentativnost i instrumentalizaciju nematerijalnog kulturnog nasleđa posredstvom uloge države. Ističe se podatak da je Narodna skupština Srbije usvojila Konvenciju o očuvanju nematerijalnog kulturnog nasleđa u maju 2010. godine i da je ratifikacioni dokument priložen organizaciji Unesko iste godine. Konsekventno spomenutom, Centar za nematerijalno kulturno nasleđe pri Etnografskom muzeju u Beogradu je otvoren 2012. godine. Autorka podvlači važnost kulturne politike kao jedne od bitnijih smernica za uspešnu spoljnu politiku cele države i sa pravom smatra da Republika Srbija, pospešujući privredu kroz očuvanje kulturnog nasleđa i investiranjem u njega, može samo da bude na dobitku. To se najneposrednije ogleda kroz jačanje turističke ponude ali i kontinuiranu gradnju imidža i uopšte izgrađenog identiteta koji treba da ponese cela zemlja. Koleginica Ćuković u ovom segmentu monografije, pišući o religiji i nasleđu, posebno izdvaja slavu, kao faktor nematerijalnog kulturnog nasleđa u našoj zemlji, koja je prvenstveno zahvaljujući struci uvršćena na Uneskovu listu još 2014. godine. Predstavlja živi element kulturne zajednice, koja se nasleđuje porodično i kolektivno. Pored srpske slave, autorka navodi i druge primere koji se na Reprezentativnoj listi nematerijalnog kulturnog nasleđa javljaju kao deklarativno religijskog karaktera, među kojima su: Mazu verovanja i običaji u Kini, žrtveni rituali u Malaviju, Vedsko pevanje, Festival postavljanja krova na svetoj kući u Maliju i drugo. Ističe se da je religijsko nasleđe dugo vremena bilo nepriznato sa duhovnog aspekta, jer su se poštovali samo pojavni, materijalni i religijski elementi kulturnog nasleđa. Jelena Ćuković u ovom segmentu četvrtog poglavlja knjige ističe vrednosti slave kao religijskog nasleđa koje se ogleda kroz svetost i živost, a to izvesno predstavlja njena tradicija i upražnjavanje. Takođe, autorka ističe značaj slave kroz tradicionalno zaštitarski segment, ali i turizmološki, koji podrazumeva popularizaciju datih kulturoloških segmenata jedne zajednice (str. 73–76). Kroz naknadni prikaz ostalih elemenata nematerijalnog kulturnog nasleđa kao što su krvna osveta i srpske psovke, data su vrlo razložna tumačenja nemogućnosti da se zakonski reguliše njihov status pri organizaciji Unesko, jer se ne podudaraju sa pozitivnim pravom koji podržava ova međunarodna organizacija, niti poseduju političku korektnost. Upravo ovo poslednje naznačeno je poslužilo kao osnov da autorka da više prostora fenomenu multikulturalizma kao političke opcije u višenacionalnim sredinama. Naime, koleginica Ćuković vrlo argumentovano iznosi tezu da je politička korektnost sredstvo kojim se sofisticirano demistifikuju manjine u višenacionalnim državama. Autorka duboko veruje da je kulturni diverzitet postao globalna alatka za stapanje brojnih manjih zajednica u veće i ekonomski moćnije zajednice, što ima i svoje kulturološke posledice. Smatra se da je antropologija specifična disciplina kojom se donekle mogu ublažiti naznačene razlike i postići razumevanje i poštovanje među različitim kulturološkim zajednicama.
U zaključnim razmatranjima, autorka podvlači kako prednosti tako i manjkavosti nematerijalne kulture u kontekstu da se ne mogu uvek prihvatiti svi elementi koji bi podržali prethodno kao deo nasleđa. Ipak smatra važnom ulogu antropologa i etnologa u borbi protiv svetske birokratije i politike, da prepoznaju i izbore se svojim iskustvom i znanjem za svaki aspekt nematerijalnog kulturnog nasleđa. Autorka sumira da je veština i značaj struke u tome da se dobije finalna borba protiv često loše interpretacije nacionalnog identiteta manjina kao i njihove kulturološke zaostavštine. Samo na taj način mogu da se unaprede i podstaknu brojne lokalne zajednice u jačanju sopstvenog kulturološkog identiteta i promene svoj položaj na antropološkoj mapi sveta.
Nevenka Popović Šević