Nesvrstanost kroz istoriju

01.06.20

Tokovi istorije 2/2020.
Istorija nesvrstanosti predstavlja izuzetno važnu temu ne samo srpske (i ranije jugoslovenske) već i svetske istoriografije. Bez njenog poznavanja, u većoj ili manjoj meri, skoro da nije moguće razmatrati nijedno važnije pitanje iz diplomatske istorije u periodu Hladnog rata. Stoga je i pojava nove knjige dr Dragana Bogetića o istoriji Pokreta nesvrstanosti, bez dileme, važan događaj ne samo za stručnu nego i za širu javnost. Knjigu je napisao autor koji važi za jednog od najboljih poznavalaca spoljne politike jugoslovenske države u vreme Hladnog rata. Ona je, pri tome, kruna njegovog višedecenijskog bavljenja ovom temom. To se vidi u brojnim manjim i većim radovima o nastanku i razvoju Pokreta nesvrstanosti, o odnosu Jugoslavije sa nesvrstanima i ulozi Jugoslavije u ovom pokretu. Ali ne i samo u tome. Bogetić je svoja istraživanja širio i dopunjavao i brojnim drugim temama iz diplomatske istorije Jugoslavije, poput njenog odnosa sa velikim silama, Sjedinjenim Američkim Državama i Sovjetskim Savezom. Ona su mu omogućila bolje razumevanje i međunarodnih prilika u kojima se stvarao i funkcionisao Pokret nesvrstanosti i toga kako su razni događaji na međunarodnoj političkoj sceni uticali na sam pokret.
Knjiga Dragana Bogetića predstavlja jednu vrstu sinteze dosadašnjih znanja o Pokretu nesvrstanosti. Ona prikazuje méne kroz koje je pokret prolazio kroz svoju istoriju. Ili, bolje rečeno, kako je jedna ideja o nesvrstavanju, odnosno vanblokovskoj politici, nekolicine lidera postepeno dobijala globalnu važnost i zaživela u stvarnosti kroz stvaranje širokog međunarodnog pokreta, koji je obuhvatio izuzetno veliki broj zemalja.
Već smo pomenuli da je knjiga nastala kao plod višegodišnjeg istraživanja. Ono je vidljivo u pažljivoj i obimnoj analizi objavljene i neobjavljene arhivske građe, svedočenja učesnika i u korišćenju rezultata do kojih je došla domaća i strana istoriografija. Autor se opredelio da u prezentovanju saznanja do kojih je došao upotrebi hronološki princip i da glavni međaši budu konferencije nesvrstanih zemalja. Knjiga je stoga podeljena, pored uvoda, na sedam poglavlja koja govore o razvoju pokreta između konferencija (između Bandunga i Beograda 1955–1961; između Beograda i Kaira 1961–1964; između Kaira i Lusake 1964–1970; između Lusake i Alžira 1970–1973; između Alžira i Kolomba 1973–1976; između Kolomba i Havane 1976–1979; posle Havane). Pri tom, sedmo poglavlje ima ulogu zaključka, u kojem se zapravo prati istorija nesvrstanosti od konferencije u Havani do danas. Neophodno je pomenuti da je autor u uvodu ocrtao najvažnije momente iz razvoja pokreta, među kojima su i oni pre Bandunške konferencije, kada se javljaju u pojednim zemljama, kasnije protagonistima nesvrstavanja, neke od ideja vodilja njihove spoljne politike a koje su važne za samu genezu pokreta. Ti momenti su u okviru poglavlja mnogo šire analizirani i elaborirani. Uvodna razmatranja su zato izuzetno dragocena, jer nedovoljno upućenom čitaocu omogućavaju da mnogo lakše prati vrlo bogata i burna događanja iz istorije nesvrstanosti i međunarodne politike. Unutar svakog poglavlja dominiraju tri tematske celine: prva se odnosi na analizu međunarodnih uslova u kojima su delovale nesvrstane zemlje, druga ukazuje na osnovne odlike koje su obeležile aktivnost samih nesvrstanih zemalja i poslednja, treća celina sagledava najvažnije skupove i sastanake nesvrstanih zemalja.
Knjigom je obuhvaćen i detaljno sagledan pre svega period od Bandunške konferencije 1955. do konferencije u Havani 1979. godine. Ove hronološke granice imaju opravdanje. Bandunška konferencija – koja je imala pre svega regionalni, afričko-azijski značaj i nije bila skup isključivo nesvrstanih zemlja – imala je veliku važnost za nastanak nesvrstanosti, kroz promovisanje ideja koje su kasnije utkane u pokret. S druge strane, konferencija u Havani bila je po broju zemalja učesnica najmasovniji skup nesvrstanih, na kome su se iskazale i brojne slabosti, posebno nemogućnost da se razreše nesuglasice i oružani sukobi među članicama pokreta. Na njemu je poslednji put nastupio i Josip Broz Tito, koji je već naredne 1980. godine umro. Sa njim je nestao i važan politički autoritet koji je on davao pokretu kao jedan od njegovih lidera i osnivača. Pokret je, iako je opstao do današnjih dana, posle skupa u Havani zapao u krizu; međusobni sukobi članica ne samo da su bili u koliziji sa principom miroljubivog rešavanja spornih situacija već su stopirali bilo kakvu značajniju aktivnost pokreta. Pokret je zbog toga, ali i niza drugih razloga, kao što su odsustvo velikih lidera i poverenja da on može da reši neka važna pitanja spoljne politike članica, neprilagođenosti vremenu i slično, prestao da ima važnu ulogu u međunarodnoj politici.
Autor je prateći faze u razvoju pokreta nesvrstanosti uspeo da ukaže na glavne faktore koji su uticali na opredeljivanje država za nesvrstanost, kao što su dekolonizacija i potreba da se u oštrom blokovskom sučeljavanju očuva teško stečena nezavisnost, kao i da se udruživanjem sa drugim zemljama u sličnom položaju prevaziđe nerazvijenost. Ono što je bitno, naglašava Botetić, jeste da suprotstavljanje blokovskoj politici nije značilo i neprijateljski stav prema njima. On to pokazuje i kroz analize samih skupova i sastanaka nesvrstanih zemalja na kojima se neretko mogla uočiti podela na zemlje koje su iskazivale naklonost prema jednom ili drugom bloku. Primera radi, Jugoslavija je do samita u Lusaki zapravo imala „neizbalansiranu nesvrstanu politiku“ u korist Sovetskog Saveza. Ali je tada usvojila načelo ekvidistance i politike balansa prema blokovima. Na to je, između ostalog, uticala i sovjetska intervencija u Čehoslovačakoj.
Važno je pomenuti i da je autor analizirao i rečnik učesnika i glavnih protagonista nesvrtanosti na konferencijama. Primetio je da, za razliku od ostalih učesnika, jugoslovenski predsednik do konferencije u Lusaki nikada nije upotrebio termine „nesvrstanost“ i „nesvrstane zemlje“. Umesto njih, što je bilo upadljivo, koristio je termine „neangažovanost“, „neangažovane zemlje“ ili „vanblokovake zemlje“. To nije, kako ističe autor, bilo slučajno, jer je termin „nesvrstanost“ upućivao na jednaku distancu prema oba bloka. Njegova upotreba u govoru u Lusaki bila je i više nego važan pokazatelj promene u jugoslovenskoj politici prema samoj nesvrstanosti.
Dragan Bogetić je, što je posebno značajno, razvejao i neka uvrežena shvatanja istraživača i šire javnosti o pokretu. Jedno se odnosiloi na trenutak kada je on osnovan. Preovlađujuće mišljenje bilo je da se to desilo u Beogradu 1961, kada se okupio prvi put veliki broj nesvrstanih zemalja. Međutim, Bogetić u ovom istraživanju, kao i u nešto ranijim, pokazuje da na konferenciji u Beogradu nije došlo do osnivanja pokreta, već da se to desilo na konferenciji u Lusaki 1970. godine. Zbog toga je, kako ističe autor, pridavan mnogo veći značaj Beogradskoj konferenciji, dok je skup u Lusaki ostao je u njenoj senci.
Formiranje pokreta nesvrstanosti nije išlo lako, pa čak ni onda kada su na Brionskom sastanku Tita, Nehrua i Nasera prevaziđeni okviri regionalne saradnje. Autor detaljano obrazlaže ne samo sve prepreke, nesporazume, različita gledišta i interese pojedinih zemalja, pa i lične ambicije koje su imali protagonisti politike nesvrstanosti već i načine na koje su oni otklanjani. Među takve prepreke spada odbacivanje različitih oblika regionalnih koncepata i prilaza organizovanju nesvrstanih zemalja. Pomenimo tako, na primer, da se i pre konferencije u Beogradu 1961. Titovoj ideji afirmacije nesvrstanosti kao šireg, univerzalnog koncepta okupljanja svih vanblokovskih zemalja suprotstavljao Nehru, ali i Naser, sa njihovim regionalnim afričko-azijskim konceptima. Prvi je bio vođa jedne velike regionalne sile, koja je uživala veliki ugled na azijsko-afričkom prostoru, dok je drugi zagovarao „arapsko ujedinjenje“ i sebe video kao ujedinitelja i vođu „arapskog sveta“. Tome treba dodati i činjenicu da su neke afričko-azijske zemlje u to doba primale obimnu vojnu, ekonomsku i finansijsku pomoć od velikih sila. One nisu želele da to ugroze zarad nečega što je moglo da se shvati kao „treći blok“, blok koji je mogao da nosi potencijal sukoba sa postojećim. Slične aspiracije imao je kasnije i indonežanski predsednik Sukarno, koji je inicirao pripreme za održavanje nove regionalne Konferencije afroazijske solidarnosti (popularno nazivane „Drugi Bandung“). Međutim, sve veći broj novooslobođenih zemalja u procesu dekolonizacije opredeljivao se za nesvrstanu politiku, što je uticalo i na shvatanje da je neophodno njihovo zajedničko i kontinuirano nastupanje kako u međunarodnim odnosima tako i u Ujedinjenim nacijama. Pobedila je, posle „krize nesvrstanosti“ u drugoj polovini šezdesetih, ideja koja je zagovarala stvaranje širokog pokreta nesvrstanih zemlja i principa miroljubive koegzistencije. To se upravo desilo u Lusaki.
Autor je s posebnom pažnjom proučavao kako je tekao proces institucionalizacije pokreta vanblokovskih država. On primećuje da je prvi formalni korak učinjen stvaranjem Stalnog komiteta, a posle samita u Lusaki i drugih stalnih tela poput Koordinacionog biroa (umesto Stalnog komiteta), ministarskih konferencija nesvrstanih, ministarskih sastanaka Koordinacionog biroa, sastanaka koordinatora za pojedine oblasti kao što su informisanje ili koordinatora za Akcioni program za međusobnu ekonomsku saradnju nesvrstanih zemalja i drugih zemalja u razvoju, te Fond solidarnosti kao prve samostalne finansijske institucije Pokreta nesvrstanosti i sl. Istraživanje je pokazalo i da je upravo institucionalizacija saradnje nesvrstanih zemalja dovela do poleta pokreta i mnogo aktivnijeg i plodnijeg perioda njegovog postojanja. Pokret je time dobio mehanizme da pokreće i usaglašava zajedničke akcije po različitim političkim i ekonomskim pitanjima. Među njegovim uspesima valja pomenuti i održavanje specijalnog zasedanja Generalne skupštine Ujedinjenih nacija u vezi sa ekonomskim problemima. Ono je održano na inicijativu Pokreta nesvrstanih i bilo je, kako naglašava Bogetić, prvo zasedanje ovog tela koje nije bilo posvećeno političkim nego ekonomskim pitanjima. Bilo je i drugih inicijativa i predloženih rezolucija o različitim međunarodnim problemima. Razmatrane su, kao i do tada, mere i iskazivana podrška protiv uporišta kolonijalizma i rasizma u Africi i podržani pokreti za nacionalno oslobođenje.
S velikom brižljivošću u knjizi je obrađen uticaj koji su imali odnosi među velikim silama na novooslobođene i nesvrstane zemlje, kao i međusobni odnosi samih nesvrstanih zemalja. Politika popuštanja zategnutosti prisutna još od konferencije u Kairu 1964. nosila je izvesno smirivanje u međunarodnim odnosima. Umesto direktnog sukobljavanja velikih sila i blokova došlo je, naglašava autor, do njihovog indirektnog sukobljavanja na prostoru Azije i Afrike. Širenje uticaja velikih sila odvijalo se sada novim sredstvima i načinima. Pokrenuta su mnoga žarišta i ratovi u kojima su velike sile bile na suprotnim stranama podržavajući jednu ili drugu stranu u lokalnom sukobu. To je ugrožavalo nezavisnost i položaj novooslobođenih zemalja na čitavom kriznom području. Pored toga, i same nesvrstane zemlje su se, zbog nerešenih graničnih pitanja, često nalazile u sukobu. Pomenimo sporove i sukobe Libije i Alžira, Libije i Maroka, Libije i Čada, Angole i Zaira, Etiopije i Somalije itd. U neke od njih indirektno ili direktno bile su uključne i velike sile podržavajući jednu od strana u sukobu. To je komlikovalo rad i aktivnost Pokreta nesvrstanosti i uticalo na njegovo slabljenje.
Nesvrstane zemlje su, kako pokazuje Bogetić, bile prinuđene da se na ministarskom sastanku u Beogradu 1978. prvi put u istoriji pokreta bave sporovima i sukobima u sopstvenim redovima. Do tada su one takve sukobe smatrale drugorazrednim i potiskivale ih u korist rasprava o opštim međunarodnim problemima i aktivnostima nesvrstanih u cilju poboljšanja situacije u svetu. Sukobi članica su sada prevazilazili lokalne okvire i ugrožavali su ne samo mir i bezbednost u svetu već jedinstvo i opstanak samog pokreta. Osim toga, jedna grupa zemalja okupljena oko Kube tražila je i okretanje Pokreta nesvrstanih prema Sovjetskom Savezu kao „prirodnom savezniku“. To pitanje dominiralo je na samitu u Havani sledeće godine i dovelo je do oštre polarizacije učesnika. Najveći broj njih, na čelu sa Josipom Brozom Titom, osudio je takve težnje i tražio je vraćanje izvornim principima nesvrstanosti i vanblokovske opredeljenosti. Međutim, posle Havane nastupila je, kao što smo ranije pomenuli, kriza u pokretu koja se izražavala kroz velika razmimoilaženja članica i nemogućnost zajedničkih akcija.
Tokom osamdesetih godina, posebno na samitu u Beogradu 1989, bilo je pokušaja da se Pokret revitalizuje i modernizuje. Glavna pažnja usmerena je na promene u svetskom ekonomskom poretku i na rešavanje ekonomskih problema zemalja u razvoju. Pokret je opstao, ali je prestao da ima ono na čemu je Jugoslavija insistirala a to je „univerzalana priroda“. Umesto toga postao je „neka vrsta afičko-azijskog i latinoameričkog saveza država“. Na kraju, zanimljivo je ukazati na jedan dosta optimističan zaključak autora. Naime, on ističe da je Pokret možda izgubio nekadašnju „vatrenost“ ali da još uvek ima „perspektivu“ i „smisao postojanja“.
Knjiga Dragana Bogetića je bez sumnje važna sinteza o Pokretu nesvrstanosti. Ona je otklonila brojne nedoumice, ponudila jasna i adekvatna objašnjenja i tumačenja za mnoge „beline“ iz njegove istorije. Zasnovana na obimnoj arhovskoj građi i slojevitoj analizi, saznanja kolege Bogetića o Pokretu otklonila su i neke ranije poglede koji su ga prenaglašeno uzdizali ili pretrano kritikovali.
Nataša Milićević