Oko sa strane

06.10.07 Danas

Istraživanje porekla glavnog junaka jedan je od čestih motiva u romanu još od njegovih početaka. Fildingov Tom Džons predstavlja klasičan primer u kojem se potraga, naravno prema osamnaestovekovnom Weltanschaungu, završava uspešno. Za razliku od svog znamenitog prethodnika, u romanu Oko sa strane Dragana Aleksića (Filip Višnjić, 2007), potraga za poreklom vrti se bezuspešno u krug, i ne samo da ne dovodi glavnog junaka i naratora do konačnog i zadovoljavajućeg odgovora, već uspeva da potkopa same temelje njegovog života i da ih razvodni, omekša, a zatim i rastoči.
Pripovedaču do kraja ostaje nepoznato ko mu je otac. Neke naznake postoje, i čitalac se zajedno sa naratorom često nalazi na lažnom tragu, međutim ne dolazi do uobičajenog prepoznavanja, i zagonetka ostaje otvorena do kraja. Zanimljivo je da se, kroz potragu za ocem i poreklom, tematizuju istorijska i etička pitanja - zato što je dominantna, iako nedokazana pretpostavka, da je otac za kojim se traga bio neko Drugi, u ovom slučaju vojvođanski "Švaba", koji je pritom i ratni zločinac. Sprega glavnog junaka sa starim profesorom filozofije i njegovim prijateljem, penzionisanim boemom i bonvivanom, koji i sami žive u boljoj prošlosti i predstavljaju vrednosti koje su zauvek nestale, upravo naglašava vrednosnu hijerarhiju romana. Nažalost, ove dve tematske linije ostaju neistražene do kraja, i čini se da one upravo predstavljaju najveće slabosti u Aleksićevoj knjizi. Pitanje zločina i odgovornosti za njih, kao i glorifikacija određenog istorijskog razdoblja, zahtevaju opširnije romaneskne zahvate kojima Aleksić ne da nije dorastao, već mu one ovde očigledno nisu bile cilj.
Ipak, oponašanje i izneveravanje klasične romaneskne strukture, nisu ono zbog čega vredi čitati Aleksićev roman. Stanje opšteg raspadanja, slika provincijskog vojvođanskog grada kao "mrciništa", moralno posrnuće kako glavnih tako i čitave galerije tipičnih likova socrealističkog perioda iz sredine šezdesetih godina prethodnog stoleća, samo su neki od stubova koji uspešno potpomažu fenomenalno mračnu atmosferu koju svojim pripovedanjem Aleksić uspeva da stvori.
Roman je pisan kao zbir kratkih poglavlja/scena - mozaik, iz kog čitalac zajedno sa pripovedačem treba da izgradi celovitu sliku, a koja se, opet, proteže kroz tri vremenska plana, od kojih je samo prvi (onaj koji opisuje događaje iz života pripovedačeve majke, dvojice staraca i grada pre Drugog svetskog rata) taj koji u sebi sadrži trunčicu svetlosti i nade. Međutim, kada nastupi rat, počinje opšte posrnuće koje se produžava i zahvata drugi vremenski plan (sredinu šezdesetih), u kome se odigrava veći deo radnje. Treći vremenski plan je sadašnjica, iz koje narator i pripoveda, i rekonstruiše događaje iz svog života, od nameštenja u provincijskoj gimnaziji i života u hotelu Panonija, pa do vremena sadašnjeg, iz kojeg se pripoveda. Otuda i zanimljivo rešenje sa fusnotama unutar teksta, koje služe kao intervencije u pripovedačevom saznanju, i na taj način oslikavaju preplitanje između vremenskih ravni pripovedanja.
Od prve slike krvavog zimskog sunca koje zalazi za ogoljeni bagremar, do poslednje groteskne ljubavne scene između starca i mlade Cigančice, romanom teče izopačenost i promašenost pripovedačevog života, koji je prema njegovom viđenju mogao biti "uspešan" samo da se nije bavio sopstvenim poreklom i prošlošću. On čak i sopstvene četiri knjige smatra potpunim promašajem, poput braka ili karijere gimnazijskog profesora nemačkog. Naposletku on ponavlja živote staraca, svojih prijatelja: usamljuje se, neumereno pije i hrani golubove. U tome se ogleda još jedna vrlina romana - pripovedačeva autoironija. Naime, roman je podeljen u tri dela po klasičnom modelu školskih pismenih zadataka: uvod, razrada i zaključak. Ova podela izražava veru u određenu teleologiju kako književnog iskaza, tako i života. Međutim, stvari se razvijaju u skladu sa stvarnošću, a nasuprot želji naratora - svet je uređen entropijski (ako je oksimoron ovde dopušten).
Roman nosi podnaslov kadiš (posmrtna molitva) za Metatrona (anđeo koji broji dobra dela), i ova slika oplakivanja dobrote najbolje opisuje stanje u kome se svet, zajedno sa pripovedačem i likovima u romanu, nalazi. Detekcija i dijagnostikovanje tog stanja, glavne su vrline Aleksićeve proze, koja bi na momente mogla biti izbrušenija. Ipak, nema sumnje da se radi o odličnoj i zanimljivoj knjizi pisca, koji zna da piše i ima šta da nam kaže o sebi i nama samima, pre svega.

Vladimir Arsenić