Početak filozofije

24.01.08 NIN

Nova izdavačka kuća “Fedon”, odnosno filozofska biblioteka “Daimon”, objavila je u vreme prošlogodišnjeg Sajma knjiga, pored Gadamerovih predavanja o filozofiji presokratovaca, i knjige Ervina Šredingera “Priroda i Grci”, Martina Hajdegera “Na putu ka jeziku”, Ludviga Vitgenštajna “Listići”, Karla Gustava Junga i Karla Kerenjija “Uvod u suštinu mitologije”. Podatak da je sve knjige preveo Božidar Zec govori o tome da je u pitanju značajan autorski projekt, kao i to da prevođenje filozofskih knjiga pripada filozofiji i nije nekakav užestručni zadatak koji može obaviti neko ko sam po vokaciji nije filozof. Zato ovu biblioteku artikuliše i određena filozofska ideja o obnovi klasične kulture (“naše klasične kulture”, kako na jednom mestu kaže Gadamer) kao osnove naše zapadne kulture i same filozofije. Otuda Gadamerov interes za ovaj najteži filozofski problem “početka” u filozofiji i svakako i njegovog prevodioca na srpski jezik.

Za samog Gadamera ovaj problem je deo određene hermeneutičke tradicije koju, s jedne strane, određuje kultura romantizma u kojoj se tek i budi interes za presokratovsku filozofiju od Talesa do Parmenida, kojim se zaključuju ova Gadamerova predavanja i, s druge strane, za istorizam i doksografiju, koju kao problem pokreće tek Hegel i devetnaesti vek, kada se istorija filozofije i konstituiše kao filozofska disciplina. Od značaja je Gadamerov interpretativni princip prema kome se “početak” filozofije vezuje za Platona i Aristotela, a ne za Talesa i jonsku filozofiju, što je inače uobičajen hronološki redosled. To znači da Gadamer ovde prednost daje filozofskom, pojmovnom, a ne samo hronološkom redosledu kako bi hermeneutiku “početka” uveo u filozofiju. Dakle, sledeći ovaj “put prema logoi (pojmu)”, kao put koji vodi “početku” u filozofiji, Gadamer počinje sa Platonom, vraća se na Aristotela i zaključuje sa Parmenidom da bi izbegao brojne hermeneutičke teškoće koje prate doksografsku tradiciju u filozofiji pre Sokrata. Tako i Platon i Aristotel slede ovaj “put prema logoi”, kao i sama filozofija koja nastaje iz mita i orfičkih misterija. Zato je u ovoj interpretaciji Parmenid samo najznačajniji mislilac presokratovskog perioda, što je razlika u odnosu na Hajdegera, kome Gadamer duguje tako mnogo.

Iako se “početak” filozofije otkriva u pojmu, jasno je da svoj “put od logosa prema logoi” prati i određena hermeneutička dvosmislenost u odnosu pojma i jezika i mišljenja i života, dvosmislenost koja je osnovna vrednost ovog spisa. Jer, piše Gadamer, “kao i sećanje, jezik je celina”, struktura bez početka i uzroka (principiuma), celina “u kojoj imamo svoje mesto koje nismo izabrali”, dok “jedino jezik dopire rečima do onoga što jeste”. Ova dvosmislenost se, pri tome, razrešava u jedinstvu mišljenja i života, koje je hermeneutički epilog ovih rasprava i stvarni hermeneutički “početak” u filozofiji, “početak” koji se ovde ipak vezuje za jezik. “Put prema pojmu” se tako pokazuje kao “put prema jeziku”, kao dvosmisleni hermeneutički “put”.

Nenad Daković

24.01.08 Vreme

Hermeneutika, umeće tumačenja, filozofska je disciplina koja se razvila iz tumačenja svetih spisa, pravnih tekstova i klasičnih dela. U pravu, recimo, na problem tumačenja pravnih normi otpada najveći deo pravničke obuke, dok su sudski sporovi ne samo tumačenja onoga što se dogodilo (utvrđivanje istine je, recimo, borba za prevlast raznih tumačenja, nastojanje da jedno tumačenje, provučeno kroz određenu proceduru, odnese prevagu nad drugim tumačenjima) već i tumačenja pravnih normi (ako se istina utvrdi, onda treba videti da li je ona u skladu s pravom, ili nije). Sveti spisi su, vekovima već, predmet ogromnih, iscrpljujućih napora u kojima se tumačenja bore za prevlast (uvek je iznova potrebno tumačiti šta je životopisac rekao, odnosno šta je hteo, kroz jevanđelistički zapis, reći Bog). Klasični grčki i rimski tekstovi opiru se jednoznačnom tumačenju – koje bi ih, jednoznačnošću, ubilo – u savremenim tumačenjima iznova pronalazeći sopstvenu mladost (ne treba zaboraviti da su i prevodi svojevrsna tumačenja). Veliki majstor koji se okušao u svakoj od ove tri vrste tumačenja, Niče, filolog po osnovnom obrazovanju, primetio je da činjenice, u stvari, ne postoje, postoje samo tumačenja, dok je njegov oštroreki tumač Peter Sloterdajk ustvrdio da se klasičnim delima mogu nazvati ona koja su preživela svoje tumače. Kako god, nemački je filolog Šlajermaher, koji slovi za utemeljivača hermeneutike, utvrdio da autora moramo razumeti bolje nego što je on razumeo sebe samog, a nemački filozof Hans-Georg Gadamer, Hajdegerov savremenik, čovek koji je u 102. godni života izjavio da je umiranje težak posao (pa poživeo još dve), pisac kapitalnog dela Istina i metoda, pomalo maglovit kada se u njegovom prisustvu govorilo o nacizmu, jedan od onih mislilaca koji su obeležili filozofiju dvadesetog veka, hermeneutiku je uzdigao do filozofske discipline koja ulazi u program redovne filozofske obuke.
U nevelikoj knjizi Početak filozofije, u kojoj je okupio predavanja što ih je, 1988. (kada mu je bilo svega 88 godina), na italijanskom jeziku održao u Napulju, Gadamer upravo demonstrira – nepretenciozno, zabavno, naizgled lako (a lakim se čini svako veliko majstorstvo, od tenisa kada ga igra Federer do pripovedaka kada ih piše Dragoslav Mihailović) – šta znači, u traganju za motivom početka filozofije, tumačiti klasične filozofske tekstove. (Veliki deo odgovornosti za ovu i ovakvu knjigu, za jednostavnu lepotu izraza, snosi i prevodilac Božidar Zec.) Početak je, naime, još za stare Grke bio čudesan pojam: da li je početak, naprosto, ono što dolazi na početku vremena, ili je početak, shvaćen kao arhe, kao ono prvo po vrednosti, po starešinstvu (arhont), zapravo početak na lestvici vrednosti? U svojim napuljskim predavanjima Gadamer kreće od tumačenja Platonovog dijaloga Fedon (ili o duši), da bi, preko dijaloga Teajtet i Sofist, stigao do Aristotela, sve praveći brze izlete u presokratsku misao, sa naročitim zadržavanjem na Parmenidu. Noseći deo knjige posvećen je čitanju Platona i upravo čudesnom materijalu koji Gadamer izvlači iz njegovog velikog dela. Hermeneutika je umeće tumačenja koje sve vreme, čvrsto, pred sobom drži tekst. Tekst je relevantan za tumačenje, vrsta teksta, njegova pretpostavljena, ili upitna pouzdanost, način pisanja i vreme kada je nastao, izvori koji su korišćeni za njegov nastanak, tumačenja koja već postoje i predanja koja se iznova spliću, sve je u igri, a naročito je u igri jezik kao, možda, najzatvoreniji, ali i najpouzdaniji vodič kroz klisure teksta. Uspon gadamerovske hermeneutike – u velikoj meri, doduše, oslonjene na Hajdegerovo delo – poklapa se sa usponom jezičkog obrata u filozofiji kada se napušta filozofija svesti kao metafizika subjektivnosti i na njeno mesto, na mesto te neuhvatljive svesti, sada stupa jezik kao nemetafizička kategorija. Zato ćemo i kod Gadamera pronalaziti sjajne etimologije, precizna razmatranja o tome u kojim su se kontekstima upotrebljavale određene reči, njihovu nosivost i pogrešna tumačenja kojima su te reči bile opterećene. Najzad, Gadamer neće oklevati da tumačima dela klasičnih filozofa spočita i pokoje nerazumevanje, previd, ili nedovoljno probojno tumačenje.
Gde je, međutim, u svemu tome početak filozofije? Pa, kod Platona. Osim ako nije kod Aristotela. Premda je Aristotel, valja reći, nekorektno tumačio Platona. Bar donekle. Odnekle je bio njegov najbolji učenik. I prvi je shvatio značaj mišljenja mišljenja, osim ako, pre njega, to već nisu učinili Parmenid i Anaksagora. Ili možda Sokrat koji je Anaksagoru zavitlavao? Pod uslovom da "nepismeni" Sokrat nije, zapravo, sam Platon, što znači da...
Filozofija, dakle, svakako počinje sa Grcima, to je njen početak u vremenu, ali ono naročitio zanimljivo jeste što, po Gadameru, počinje u onom trenutku kada um samoga sebe izabere kao predmet promišljanja, a tada počinje da se odvija i svojevrsna hermeneutika uma, tumačenje uma njim samim, što je nedovršiv zadatak.