Poezija i poetika Milana Dedinca

01.01.14 Književna istorija

Zbornik radova Poezija i poetika Milana Dedinca pojavljuje se kao sedamnaesta knjiga jedne od najznačajnijih savremenih naučnih edicija u srpskoj kulturi (Poetička istraživanja). Ove godine navršava se dvadeset godina postojanja ove biblioteke koju izdaje Institut za književnost i umetnost iz Beograda (prvi zbornik Sedam lirskih krugova Momčila Nastasijevića objavljen je 1994). Ovakav kontinuiran, organizovan i sistematičan rad redak je, posebno u našoj sredini. Novica Petković, osnivač edicije i dugogodišnji rukovodilac projekata Instituta, za života je priredio sedam zbornika, dok su ostalih deset nastali pod rukovodstvom prof. dr Jovana Delića. Na mestu urednika zbornika smenjivali su se dr Jovan Delić, dr Aleksandar Jovanović, dr Svetlana Šeatović Dimitrijević, dr Dragan Hamović, da bismo ovim zbornikom dobili još jedno značajno uredničko ime dr Slađanu Jaćimović (jedan od priređivača kritičkog izdanja Miloša Crnjanskog). Reč je o vrsnim znalcima i pažljivim čitaocima savremene poezije, kao i o ozbiljnim uredničkim imenima.
U kojoj meri je edicija Poetička istraživanja značajna u srpskoj književnosti svedoči sve širi krug saradnika (u zborniku o Dedincu on dostiže čak trideset) koji okuplja vodeće književne institucije u zemlji i okruženju (Institut za književnost i umetnost iz Beograda, Filološki fakultet u Beogradu, Filozofski fakultet u Novom Sadu, Učiteljski fakultet u Beogradu, Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske, Filozofski fakultet u Kosovskoj Mitrovici), uz saradnju sa važnim inostranim centrima (Univerzitet u Pitsburgu, Univerzitet u Peskari). Broj bi se znatno uvećao ukoliko bi se navele institucije saradnika iz svih sedamnaest zbornika. Primetna je težnja redakcije za uključivanjem saradnika iz zapadne Evrope i tešnjom saradnjom sa sredinama u kojima se srpska književnost i misao o njoj razvijaju van njenih graničnih prostora (otuda višegodišnja saradnja sa Trebinjem i Dučićevim večerima poezije). Posebno treba naglasiti primenu zbornika iz ove edicije u nastavi, koju osvedočuje i česta izdavačka saradnja sa Učiteljskim fakultetom i Filološkim fakultetom Univerziteta u Beogradu.
Bez sumnje, čini se da je danas gotovo nemoguće ozbiljnije promišljati o poeziji dvadesetog veka, a da se ne konsultuju knjige iz ove edicije. Njihova uloga nije se pokazala samo u preispitivanju stavova i gledišta iz do tada publikovanih zbornika o pojedinim pesnicima (mada nisu retki ni takvi primeri) već se ne jednom ispostavilo da je reč o objavljivanju prvog zbornika i to o nekima od najuticajnijih i najinteresantnijih pesnika srpskog govornog područja (poput, recimo, Milana Rakića, Vladislava Petkovića Disa ili Sime Pandurovića).
Zbornik Poezija i poetika Milana Dedinca spada upravo u grupu zbornika koji prvi put reprezentuju stvaralaštvo jednog od inspirativnijih pesnika međuratnog perioda. Premda obimom gotovo četiri puta veći od zbornika posvećenog Momčilu Nastasijeviću (broj autora više je nego dupliran), urednička koncepcija ostala je slična. U „Uvodnoj napomeni” za prvi zbornik Novica Petković piše da su svi radovi tematski vezani za Nastasijevićevu liriku: „u jednima se razmatraju opštiji problemi, u drugima zasebno uzete pesme”, kao i da „nikakvih ograničenja nije bilo ni u izboru pristupa ili metoda tumačenja. Oni se, očigledno, međusobno dosta razlikuju. Ali ima nešto što je kod svih ovde objavljenih priloga zajedničko: nastojanje da se na donekle drugačiji način ili iz nešto drugačijeg ugla osvetli Nastasijevićeva po značenju veoma duboka, a po fakturi složena lirika”.
Navedene reči, reklo bi se, doslovce se mogu pripisati i zborniku koji su priredile Šeatovićeva i Jaćimovićka, tim pre što je reč takođe o međuratnom pesniku, liričaru, čije pesme nose dubok semantički potencijal i interesantnu formu.
Urednice su se opredelile da zbornik podele u pet celina, nakon kojih sledi omali, ali sadržajan foto-blok (do tada neprisutan u ediciji) iz života Milana Dedinca i sa naslovnim stranama njegovih knjiga. Na samom početku zbornika susreće se „Uvodno slovo”, u kojem se daju osnovni podaci iz piščevog života i književnoga rada, potom određuje mesto i uloga Milana Dedinca u srpskoj književnosti i ukazuje na značaj njegove lirike, da bi se potom urednice osvrnule na do danas priređena izdanja njegove lirike. Na kraju „Uvodnog slova” rezimiraju se istraživačke teme i problematika radova zastupljena u ovom zborniku uz konstataciju da je „jasno da poezija Milana Dedinca iziskuje veliki broj proučavanja sa različitih poetičkih, ali i interdisciplinarnih pozicija”, kao i da se tumačenjima „u ovom zborniku koja, otkrivajući nam mesto Milana Dedinca u razvoju srpske poezije, kao i njegove veze sa modernom evropskom poezijom, vraća davni dug ovom značajnom i nepravedno zapostavljenom pesniku” (str. 15).
Prvi blok sadrži radove u kojima se uspostavlja odnos Milana Dedinca prema srpskoj i evropskoj tradiciji, posebno prema ekspresionizmu i nadrealizmu (Jovan Delić, Aleksandar Petrov, Bojan Jović, Petar Pijanović, Aleksandar Jerkov), uz isticanje osnovnih pesničkih postupaka i poetičkih elemenata i odnosa prema kulturi (odnos prema mitu, folklornoj tradiciji, srpskoj poeziji uopšte, srpsko-francuskim kulturnim vezama). Akcenat se stavlja na otkrivanje autopoetičkih stavova i uverenja, kao i na pesnikovo žanrovski hibridno i ambivalentno delo (Delić, Radovan Vučković, Jović, Pijanović, Jerkov). Bojan Jović čak govori o postojanju „kinopesama” – poetskih sastava u kojima se očigledno tematizuju filmski motivi. Zajednička odlika uvodnog bloka jeste da se preko analize celokupne poezije Milana Dedinca ukazuje na pesnikov razvoj, poetske faze, te na osobenost njegovog pesničkog glasa (Delić, Jović, Pijanović, Jerkov). Jovan Delić sledećim rečima opisuje Dedinčev odnos prema njemu savremenim književnim pokretima, čime ukazuje na kompleksnost pesnikove pojave: „Dedinac je, dakle, prema nadrealizmu imao izrazito kreativan i naglašeno individualan odnos, što mu je omogućavalo da se u svojoj književnoj evoluciji primiče čas ekspresionizmu, Rastku Petroviću i Milošu Crnjanskom prije svih, a čas (neo)simbolizmu, iako će sve vrijeme važiti za nadrealističkog pjesnika” (str. 21) ističući da je „problem multimedijalnosti [...] veoma važan pri tumačenju i razumijevanju Dedinčevih djela” (str. 24). U zanimljivom i inspirativnom tekstu „Milan Dedinac i srpski nadrealistički krug” Aleksandar Petrov govori o elementima ikonopokloničkog odnosa piščevih saradnika kako prema njegovom delu tako i prema Dedinčevoj ličnosti: „Dedinca oni opisuju gotovo kao živog sveca svoje nove nadrealističke vere i misije!” (str. 56)
Drugu celinu otvara rad Vladimira Gvozdena, koji pruža genezu ideje čiste lirike u stvaralaštvu Milana Dedinca, zaključujući da je tu reč o „politici pesme, o pokušaju da se, uprkos razapetosti čoveka na prozoru, grčevito razume vreme i mesto pesme među ljudima, ali i da se istovremeno poezija očisti od viška stvari i ljudi” (str. 146). Prema mišljenju Gvozdena, Dedinac se i u esejističkim i u autopoetičkim tekstovima, baš kao i u pesmama bavio „’politikom književnosti’, ali onom koja podrazumeva da se književnost bavi politikom ostajući književnost” (str. 137). Tekst koji sledi u centar istraživanja dovodi odnos Milana Dedinca prema „stražilovskoj liniji” srpskog pesništva (od Branka Radičevića, preko Crnjanskog i Petrovića, do Raičkovića i novijih pesnika) koju Dragan Hamović, pozivajući se na Petrova, određuje kao poeziju „zavičajnog nadahnuća”, posebnu pažnju usmeravajući na „molitvu pred zavičajem”. Hamović ukazuje da „Dedinčeva poezija donosi novi, elementarni, visokoapstrahovani smisao temi zavičajnosti u okviru pripadajuće ’stražilovske linije’ i simbolički krug života opisuje u opsežnoj pesničkoj-proznoj celini zasvedenoj integralnom knjigom Poziv na putovanje” (str. 165).
Analiza književnog uticaja Branka Radičevića i Miloša Crnjanskog na poeziju i poetiku Milana Dedinca u središtu je i rada Nebojše Lazića, koji se zanima i za pesnikov odnos prema normama srpskog nadrealizma.
Kulturnoistorijsko čitanje knjige Od nemila do nedraga nudi obiman i zanimljiv tekst Biljane Andonovske, u kojem se analitičkom postupku podvrgava i Dedinčev redigovan autorski primerak ove knjige. Autorka, s osloncem na teorijske postavke kulture sećanja, sagledava Dedinčevu publikaciju u kontekstu izdavačke politike Nolita sredinom pedesetih godina.
Poslednja dva rada druge celine za predmet istraživanja imaju dijalog Dedinca s francuskom književnošću. Jelena Novaković prevashodno se usredsređuje na ispitivanje odnosa poezije srpskog pesnika s Arturom Remboom zapažajući da se kroz citate iz Remboovih tekstova ocrtavaju „osnovne teme kojima se bavi sam Dedinac (shvatanje poetskog stvaranja kao dijaloga sa drugim, mnogostrukost i složenost ljudskog bića, problem identiteta, odnos svesnog i nesvesnog, reda i nereda, rada i nadahnuća, traganje za izgubljenim detinjstvom)” (str. 217). Vesna Elez, takođe, ističe presudan uticaj Artura Remboa na Milana Dedinca, ukazujući na od najranijeg stvaralaštva prisutne motive i simbole putovanja, ptice i zvezde. Naročitu pažnju Elezova posvećuje preobražajima motiva sunca i svetlosti, zvezde i solarnih atributa, zaključujući da u poznoj pesnikovoj melanholičnoj poeziji „sunce smenjuje njegov crni dvojnik”.
Za razliku od prva dva bloka u kojima se sagledavaju pretežno opšta pitanja Dedinčeve poetike i mogući uticaji na pesnika, odnosno ispituju srodnosti s književnicima iz doba u kojem je živeo i stvarao, u trećem se analizi podvrgavaju antipoema Javna ptica (Bojana Stojanović-Pantović, Tihomir Brajović, Sonja Čabrić, Sonja Veselinović) i zbirka Pesme iz dnevnika zarobljenika broj 60211 (Aleksandar Jovanović, Jelena Milinković). I u okviru izdvojene celine urednice, gde god je to moguće, nastoje da najpre predoče radove opštijeg tipa (Stojanović-Pantović, Brajović), a potom one koji su usredsređeni na uži poetički problem (Čabrić, Veselinović). Tako, Bojana Stojanović-Pantović razmatra formalne i značenjske aspekte diskursa pesme u prozi kod francuskih i srpskih nadrealista, osobito na primeru Javne ptice, dok Tihomir Brajović preko nadrealističke legende o stvaralačkoj spontanosti pristupa interpretaciji Javne ptice, i vidi Dedinčevu poemu kao ukrštaj romantičarske i avangardne poetike: „Dedinčeva Javna ptica u svom istodobnom aktuelizovanju i/ili problematizovanju nasleđa, odnosno (pre)ispitivanju savremenosti, zapravo ocrtava možda krajnji domet lirike međuratnog srpskog modernizma u njenoj sposobnosti da prizove tradiciju, u isti mah afirmišući i modernističko gledanje na svet” (str. 273). Na kraju Brajović izvodi poređenje Javne ptice i Krležine „Pjesme o pjesmi”.
Rad Sonje Čabrić kao primaran postavlja odnos Milana Dedinca (na primeru Javne ptice) prema mitološkom kulturnom nasleđu. Autorka zapaža istovremeno postojanje procesa razgrađivanja i resemantizacije tradicije u piščevoj prvoj fazi i na više mesta podvlači paralele sa stavovima Rastka Petrovića iz njegovih eseja tridesetih godina. S druge strane, Sonja Veselinović analizira poziciju subjekta u Javnoj ptici, „kao i odnos prema adresatu, s obzirom na kumulacije u izrazu, na uporna obraćanja i osobene forme iskaza” (str. 297). Prema njenom mišljenju, „kompulzivna komunikativnost ovog dela, uporno postavljanje pitanja sebi i drugima, obraćanje, apostrofa, personifikacija, kumulacija, predstavljaju pokušaj da se fiksira noseći simbol knjige, javna ptica” (str. 300).

Izuzetno zanimljivi su i tekstovi o knjizi Pesme iz dnevnika zarobljenika broj 60211. Aleksandar Jovanović zbirku razmatra kao „primer čiste poezije, počev od prirode pesničkog glasa (koji postaje kolektivan, u želji da pesnik izrazi i ono što su njegovi drugovi logoraši osećali)” (str. 313), reč je, dakle o sjedinjavanju autentičnog pesničkog glasa „sa glasovima drugova logoraša čije je uzdahe i nesvesne trzaje gledao mesecima i u sebi osluškivao” (str. 316). Jovanović smatra da se u ovoj zbirci peva i „prisustvo zavičajnih motiva i nacionalne kulture, kojima se pesnik u zatočeništvu okrenuo kao najizvesnijoj i najčvršćoj tački oslonca” (str. 320). Jelena Milinković u radu „Iskustvo poezije, poezija iskustva: logorologija Milana Dedinca” Pesme iz dnevnika zarobljenika 60211 kontekstualizuje u okvire književne logorologije, analizujući paratekstualni i dokumentaristički sloj zbirke, pri tom pokazujući ukrštaj istorijskih i biografskih činjenica, i fikcije. Autorka predočava dijalektičan odnos ove zbirke s predratnim stvaralaštvom Milana Dedinca, a posebno se usmerava na prirodu pesničkog subjekta, kao i na poetike prostora i telesnosti kojima je subjekt determinisan. Rad Milinkovića završava zapažanjem: „Ova zbirka [...] prestaje da bude isključivo i dominantno autobiografsko svedočenje o ratu, već postaje deo književno-društvenog korpusa kojim se sugeriše poželjni koncept kulture sećanja i doprinosi osmišljavanju odnosa prema prošlosti, kako ličnoj, tako i društveno-političko-ideološkoj” (str. 347).
Tekst koji otvara četvrti odeljak, „Kontroverzno sunce i more Dedinčeve poezije” Svetlane Šeatović Dimitrijević, za predmet istraživanja ima motive sunca i mora u Dedinčevom pesničkom opusu. Autorka pokazuje pesnikov prelaz od pozitivne konotacije sunčeve simbolike ka negativnoj (pozno stvaralaštvo), dok motiv mora posmatra „kao deo novog avangardnog repertoara”. Šeatovićeva smatra da su „more i sunce izvori života i smrti, pa se ta kontroverznost pokazuje kao jedan od najvažnijih elemenata u Dedinčevoj poetici” (str. 353). Interpretacija motiva (vetra) u središtu je i rada „Ruža vetrova Milana Dedinca” Perside Lazarević di Đakomo. Motiv vetra doživljava se kao „stalno prisutni elemenat u Dedinčevoj poeziji”, koji se pre svega odnosi na poetsku inspiraciju (str. 421) i čiji se izvor pronalazi u tradicijskoj kulturi.
Slađana Jaćimović tumači pesme nastale na podlozi piščevih putovanja po Crnoj Gori. Prema njenom mišljenju, Dedinčeva dela „koja su, uslovno rečeno, putopisno orijentisana bitno su drugačija od svega što se kod nas u granicama ovakvog tematskog i žanrovskog usmerenja pisalo” (str. 372). Jaćimovićka smatra da se Dedinčevo hodočašće po Crnoj Gori ostvaruje kao „uzaludan pokušaj modelovanja obećane zemlje [...] Pesnik-putopisac u njoj ne nalazi mir i utehu, niti uspeva da je prihvati kao svoju. Otuda njegovo putovanje nije uživanje, već je beg od sebe i lutanje po prostorima sopstvenih slabosti” (str. 386). U radu „Dedinčeva potraga za detinjstvom” Valentina Hamović bekstvo i pokušaj pronalaženja utočišta od razornog osećanja besmisla odraslog čoveka vidi u okretanju prostoru detinjstva. Autorka je mišljenja da „Dedinac pokazuje svest o gotovo antropološkom značaju detinjstva” (str. 411) i da je reč o pesnikovom „poimanju detinjstva kao suštastvenog fenomena u prostorima poezije i umetnosti” (str. 417).
Poznom etapom Dedinčevog pevanja, tačnije poslednjom pesnikovom knjigom Poziv na putovanje bavi se Zorana Opačić („Zatočenik kuće bez praga”). Akcenat je na pokazivanju osećanja pesimizma i svesti o prolaznosti kao dominantnih u ovoj pesnikovoj stvaralačkoj fazi. Dedinčev poziv na putovanje, piše Opačićka, „nije bodlerovski poziv na sladostrašće već bodlerovski hod ka besmislu kao jedinoj konačnosti” (str. 394). Međutim, dolazi se i do zaključka da „Dedinčevo stvaranje sadrži izlaz iz egzistencijalnog paradoksa (str. 402) [...] Pevanje predstavlja jedini vid okućivanja, jedini pravi način da se izgradi kuća bez praga i prozora” (str. 403).

Poslednji rad ove grupe tekstova čini „Dedinčev stil: od ose selekcije do ose kombinacije” Aleksandra Milanovića. Autor zapaža gotovo odsustvo promene u stilskim postupcima Dedinčeve poezije i pored toga što je menjao književne pravce. Pesnikov jezik i stil analiziraju se na različitim nivoima: otklon prema književnojezičkoj normi, postupci na osi selekcije jezičkih jedinica i na nivou njihove kombinacije. Na kraju Milanović zaključuje da se Dedinac „kretao u granicama književnog jezika, diskretno zahvatajući mahom iz stilskih rezervi dijalekatskog i folklornog izraza” (str. 461).
Peti, poslednji blok nakon uvodnog teksta Sanje Paripović („Vizija u kvartetnoj konstrukciji”), u čijem je središtu minuciozna analiza pesme „Noć duža od snova” (u vezi s ovom pesmom govori se o Dedinčevom gravitiranju ka optimizmu), sadrži tri rada poredbenog tipa. Marko Avramović bavi se odnosom Milana Dedinca prema Branku Radičeviću (posebno je zanimljivo uspostavljanje veza između dela Jedan čovek na prozoru i pesme „Kad mlidija umreti”), Branko Vraneš pesnikovim dijalogom s Milošem Crnjanskim i Rastkom Petrovićem (akcenat je na poznim fazama njihovog pesništva i nastojanju da se preciznije poetički i aksiološki odredi „Dedinčeva pozicija u književnim koordinatama koje su mu bile najbliže”), dok Goran Korunović vrši poređenje sa hrvatskim pesnikom Dragutinom Tadijanovićem (reč je o uočavanju tipoloških i semantičkih srodnosti i razlika pri oblikovanju odnosa subjekta i prirode u stvaralaštvu nastalom tokom pete i šeste decenije XX veka).
Ispitivanjem Dedinčevih (auto)poetičkih stavova iz knjige Od nemila do nedraga bavi se Marko M. Radulović u zanimljivom tekstu „Tihovanja i ekstaze Milana Dedinca”, koji se tematikom možda više uklapa u prvu celinu nego u petu. Radulović prirodu Dedinčeve inspiracije vidi „u žudnji za apsolutnom rečju i u svesti o nemogućnosti takvog izraza”, pa otuda Dedinčeva poezija „nastaje između pola sumnje koja vodi ka ćutanju i pola poverenja u pesnički govor koji kulminira u spremnosti na borbu da se nađe reč koja neće izneveriti tamnu podlogu emocije” (str. 556).
Donekle usamljen i po mnogo čemu osoben, kao poslednji u zborniku, stoji rad Mine Đurić „Elementi dramskog u poeziji i poetici Milana Dedinca”. Autorka analizira elemente dramskog u poeziji Milana Dedinca u kontekstu Dedinčevog bavljenja teatrom, posebno razmatrajući srodnosti Dedinčevih ostvarenja i njegovog prevoda Fedre.
Zbornik Poezija i poetika Milana Dedinca, bez ikakve sumnje, nudi pregršt inovativnih i inspirativnih čitanja poezije jednog od zanimljivijih međuratnih srpskih pesnika. Raznorodni metodološki pristupi istraživača i raznovrsna problematika očigledno su urednice stavile pred veliki izazov komponovanja zbornika, na koji su one uspešno odgovorile. Oslanjajući se po mnogo čemu na model prvog zbornika i sledeći urednička načela utemeljivača edicije, Šeatovićeva i Jaćimovićka zadržale su kvalitet, identitet i prepoznatljivost edicije, dok su umetanjem foto-bloka uspele da doprinesu sadržajnosti zbornika.
Kvalitetom tekstova, izborom i brojem saradnika, ali i prisustvom iskusne uredničke ruke, zbornik Poezija i poetika Milana Dedinca predstavlja dostojnu publikaciju lepog jubileja – dvadesetogodišnjice izlaženja najznačajnije „žive” edicije o srpskoj poeziji XX veka.
Bojan Čolak