Seobe Miloša Crnjanskog u svetlu snova Vuka Isakoviča

15.08.10 Koraci

Polje delovanja dr Ivana Nastovića – kliničkog psihologa i specijaliste za tumačenje snova (autor je knjiga, da pomenemo samo neke, Neurotski simptomi, Psihopatologija Ega, Psihologija snova i njihovo tumačenje, protumačenih snova) – prošireno je u poslednje dve decenije i analizom književnih dela u svetlu dubinske psihologije (Anima Laze Kostića, Arhetipski snovi Desanke Maksimović, Zapisi o nesanici Ive Andrića). No, Nastovićevo bavljenje književnim temama prati veliko podozrenje, iako o tome ne postoje materijalni dokazi.
Sudbinu pojedinca i dela u njegovom dobu određuje i pisana i iskazana reč, a iskazana je mnogo manipulativnija, jer formira sliku o drugom koja je apriorna temeljnijem uvidu u delo, a ne ostavlja u isti mah svedočanstvo o sebi.
Već činjenica da se neko bavi snovima može biti dovoljna, u skladu sa isuviše racionalnim duhom našeg doba, za utisak da je reč o šarlatanstvu. Pri tom se zanemaruje koliko je pažnje Jung posvetio snovima, kako je Šopenhauer pisao o njima, tragovi koje već Biblija ostavlja o njihovom značaju, kao i postojanje, kroz istoriju, „institucije“ dvorskih tumača snova. Drugim rečima, zdravorazumsko zaključivanje vlastitu banalnost projektuje u drugog. Oblast kojoj se posvećuje Ivan Nastović sklizak je teren – privlači nadriučenjake, „novokomponovane ekskluziviste“ i ego manijake željne autopromovisanja pod devizom „bavljenja sobom“. Iz takvog hora izdvaja se jasan Nastovićev glas, bitno različit od svega što se o ovoj temi može čuti na našem prostoru. Njegovo bavljenje fenomenom snova duboko je i naučno utemeljeno na proučavanju nesvesnog koje su zaveštali Frojd (invidualno-nesvesno), Sondi (familijarno, porodično-nesvesno) i Jung (kolektivno nesvesno).
Poslednja knjiga sa temom iz domaće književnosti – Seobe Miloša Crnjanskog u svetlu snova Vuka Isakoviča (2007) – ponovo potvrđuje Nastovića kao sledbenika jungovskog pristupa književnom delu. Ovom je knjigom ostvaren dvostruki smisao: s jedne strane, proširuje se naše znanje o romanu, a s druge, autor nas, objašnjavajući kako se tumače arhetipski snovi, pravi i literarni, i ilustrujući to primerom iz Seoba, na koncu vraća nama samima, jer književno delo posmatra kao egzistencijalnu kategoriju i smešta u samo središte našeg poimanja sveta.
Nastović jasno određuje svoj zadatak u ovoj knjizi: na osnovu tri arhetipska sna Vuka Isakoviča sagledava psihologiju romana i njegovog autora. Svoje znanje o tumačenju snova, koje je izložio u uvodnom delu (tu govori i o značaju snova i njihovoj funkciji u književnosti, Frojdovoj i Jungovoj metodologiji rada na literarnim snovima i postupno izlaže tehniku tumačenja, pa ovu knjigu razumeva i onaj ko nije upoznat sa preostalim Nastovićevim opusom), autor je primenio na snove glavnog junaka Seoba, pa su oni i cilj ove knjige i ilustracija predočenog trodimenzionalnog pristupa. Autor naglašava da sagledavanje snova kao književnog postupka ostavlja literarnim ekspertima, čime jasno određuje kontekst u koji stavlja Crnjanskov roman, odnosno opseg vlastitog bavljenja problemom. Ipak, važno je istaći da Nastović nema ništa zajedničko sa psihoanalitičkim pristupom, koji delo objašnjava polazeći od autorove privatne ličnosti, te tako redukuje njegovo značenje, a samo stvaranje razumeva kao neurozu. Nastovićev je pristup imanentan književnosti – on polazi od činjenica sadržanih u samom delu, ali se u tumačenju oslanja na saznanja Jungove analitičke psihologije; Seobe Miloša Crnjanskog u svetlu snova Vuka Isakovića pravi su primer interdisciplinarnosti.
Podsećajući nas da je još Jung ukazao na srodnost književnog stvaranja i snova (zajednički su im, na primer, proces sublimacije i simbolizacije), Nastović snove posmatra kao podsticaj za nastanak književnih dela, ali i kao njihovo izvorište (literarno stvaranje u snu), što ilustruje primerima iz svetske književnosti. Ukazujući da su sva velika dela književnosti kompenzatorna (izražavaju ono što se u društvu zanemaruje i potiskuje) i da vaspitavaju duh vremena, a usvajajući i jungovsku tezu da je izvorište remek-dela kolektivno nesvesno (arhetipski snovi junaka odgovaraju i prirodi umetničkog stvaranja; remek-delo je uvek u nekom stepenu transpersonalno), Nastović se distancira od pomodnih, aktuelnih dela koja nisu u stanju da prežive sutrašnji dan. Zato će ovu knjigu prigrliti tzv. „nevini čitaoci“, oni koji još uvek očekuju da im književno delo saopštava nešto važno, odazivajući se na istovetan, implicitno prisutan autorov stav.
Centralni deo knjige posvećen je analizi arhetipskog sna koji se nalazi na okvirima Seoba: Beskrajni plavi krug. U njemu zvezda. Vuk Isakovič sanja isti san u času odlaska u rat i po povratku iz rata, u promenjenim životnim okolnostima, pa se njegovo značenje sagledava u kontekstu aktuelne situacije koja je prisutna u času sanjanja. Na snevni materijal, zapravo, Nastović primenjuje sve ono što je prethodno rekao o tumačenju snova, te tako u isti mah izlaže i proverava tehniku tumačenja.
Različiti su interpretativni putevi koji nas dovode do značenja beskrajnog plavog kruga i zvezde u njemu, i to dokazuje istorija proučavanja Seoba. Već u toku analize ovog romana u školi uveravamo se da najbolji učenici u dobro vođenom dijalogu dospevaju do značenja Isakovičeve zagledanosti u nebo i ideala koji je simbolizovan zvezdom. Međutim, Nastovićevom knjigom tumačenje ovih simbola dobilo je naučno utemeljenje u dubinskoj-psihologiji, a simbol je, postavljen u kontest mitologije, legendi, dela iz svetske književnosti, zbilja i sagledan u svojoj višeznačnosti, da bi u najširem značenju nebo bilo poistovećeno sa kosmičkom mandalom, a zvezda sa arhetipom smisla. Drugim rečima, Nastović pokazuje na primeru kako funkcioniše Jungov metod amplifikacije arhetipskog simbola (pošto se sadržaj arhetipskog sna ne nalazi u individualnom nesvesnom, pa sam snevač i ne može da doprinese tumačenju putem slobodnih asocijacija). Tako zaključuje da slika kojom počinju i dovršavaju se Seobe nije nimalo slučajna, ali i da se upravo njome signalizira mnogo dublja veza sa Drugom knjigom Seoba no što je to tvrdio sam Crnjanski. Tumačenje ovog arhetipskog sna otkriva i njegov anticipatorski karakter – žuđeni smisao koji se nije realizovao u sudbini Vuka Isakoviča nagoveštava nužnost uvođenja sudbine narednog pokolenja, koje će pre svega biti predstavljeno kroz glavnog junaka Druge knjige Seoba, Pavla Isakoviča.
Posebno uverljiva postaje ova tvrdnja analizom Aranđelovog prepoznavanja beskrajnog plavog kruga u očima Dafininim, te zvezde koja stoji nad njom, odnosno vezivanjem njegovog ideala za intimni život: Nastović upozorava da su simboli, fenomenološki slični, u dubinsko-psihološkom smislu sasvim različiti, te da se u Aranđelovom slučaju može govoriti samo o individualno nesvesnom, dok je kolektivno nesvesno ono u šta zaranja Vuk Isakovič, projektujući na taj način Drugu knjigu Seoba. Pavle Isakovič ostvaruje Vukov san o odlasku u Rusiju, a posebno mesto u analizi njegove sudbine pripalo je osvetljavanju Anime, te arhetipa „neprepoznavanja momenta od životne važnosti“. Nastović tumači dva sna Pavla Isakoviča (san o venčanju mrtvom suprugom i o letenju), te je njegovo iščitavanje Druge knjige Seoba kompatibilno piščevom viđenju svog dela kao, u prvom redu, ljubavnog romana. No, posebnu potvrdu duboke veze prvog i drugog dela Seoba Nastović nalazi u poruci koju Vuku Isakoviču upućuje svetac, despot Stefan Štiljanović, u junakovom snu (inače, maestralno protumačenom) o ćerkinoj udaji. Inače, ovaj (po redosledu pojavljivanja u romanu) drugi san, u literaturi o Seobama je sasvim zanemaren (uobičajeno se govori o dva, dok je zapravo reč o tri sna Vuka Isakoviča).
U skladu sa tvrdnjom da je za ispravno tumačenje arhetipskog sna neophodno detaljno izlaganje njegovog sadržaja, poznavanja životne situacije snevača, kao i „okidača“ za san (povoda koji se nalazi u neposrednoj snevačevoj realnosti), ali i objektivna amplifikacija – Nastović je preduzeo široko „snimanje terena“, pa je stoga i podrobno prepričavanje segmenata romana iznuđeno samom tehnikom tumačenja.
Autor nas u svojoj knjizi gotovo asocijativnom tehnikom (mada se postojanje jasnog plana prepoznaje kroz striktne formulacije kojima nagoveštava polje bavljenja čak i na nivou poglavlja) vodi kroz bogatu građu koja je u ovoj knjizi našla svoje mesto: Jungov predsmrtni san, Jakovljev san iz Starog zaveta, vlastiti san o Crnjanskom, priča Luisa Goldinga, arhetipski san Desanke Maksimović, apoteoza sna Edvarda Sama sadržana u Kišovom Peščaniku, a tu su i Svedenborg, logoterapija Viktora Frankla, Tarot karte, Gilgameš... To doprinosti kontrapunktnom tonu same knjige, te njenoj dinamičnosti: s jedne strane, smena motiva, osećanje brzog protoka vremena, a s druge, pomno zadržavanje na svakom detalju u času kada se autor usredsredi na snove Vuka Isakoviča.
Književni kritičar bi, sledeći Nastovićevo sagledavanje simbola neba u kontekstu kosmičke mandale u kojoj obitava zvezda – arhetip smisla, dodao možda i to da je roman po sebi jedan sintaksički svemir, koji snevnom zaokruženošću asocira na mandalu, te su Seobe beskrajni plavi krug u koji pisac smešta svoj arhetip smisla. A možda bi to rekao pesnik? Ne i Ivan Nastović, koji ostaje dosledan svojoj nameri da „odgoneta snove u interesu književnosti i književnika“, krećući se po temi koja nudi obilje mogućnosti za razna iskliznuća, bez ijednog neutemeljenog stava.
Ono čemu moramo prigovoriti odnosi se na Nastovićevu tehniku pisanja koja sledi zakonitosti usmenog predavanja – na pojedine delove štampanog teksta čitalac se uvek može vratiti, pa se na njih može i uputiti, a takvim postupkom treba izbegavati, kad god se može, ponavljanje izvesnih pasaža. No, ova ekstenzivnost nam je već poznata iz drugih Nastovićevih dela i ne revalorizuje zaključak da je rad ovog autora i pionirski i jedinstven na našem prostoru, kao što ne suspenduje ni želju da pročitamo svako naredno delo. 

Jasmina Ahmetagić

22.01.08 Politika

Sve dokle pratim zvezdu u beskrajnom plavom krugu, dokle idem za njom, imam svoj smisao, živim ga kao istinsko postojanje
Poslednjih nekoliko godina dr Ivan Nastović veoma živo i predano istražuje probleme i dela srpskih književnika. Prvo je došla iz njegova pera knjiga „Arhetipski svet Desanke Maksimović” (2003), zatim „Anima Laze Kostića” (2004), pa „Zapisi o nesanici Ive Andrića” (2005) i, evo i knjige „`Seobe" Miloša Crnjanskog u svetlu snova Vuka Isakoviča” kod uglednog i agilnog izdavača „Prometej” iz Novog Sada.
Sa uverenjem da su pisci, a naročito pesnici, dragoceni saveznici psihologa, ovaj izvrsni stručnjak latio se zadatka da analitički pretraži snove Vuka Isakoviča u značajnom delu Miloša Crnjanskog, sa stavom da „oni mnogo više znaju o stvarima između neba i zemlje” nego što naše školsko znanje i sanja.
Ono što odmah valja naglasiti, to je: dr Nastović u ovom delu analizira u prvom redu arhetipski smisao snova Vuka Isakoviča, bez ambicije da ulazi u estetičku analizu tih snova. Ali, nema sumnje da je ta analiza i te kako značajna i za estetički aspekat tog dela; jer analiza ne gubi iz vida da je delo celina svih aspekata koji čine njegovu strukturu. Naime, u studiji dr Nastovića, um koji analizuje snove Vuka Isakoviča upravljen je, u stvari, na glavni problem: otkuda u egzistencijalnoj praznini, to će reći u životu bez smisla i cilja, koji se živi „po tuđem nalogu” i za tuđ račun (oficir tuđe vojske, ili, bolje rečeno, vojske koja služi tuđem caru) – otkuda u Vukovom snu „Beskrajni plavi krug i u njemu zvezda”? Pisac ove knjige daje nedvosmislen odgovor: takav san ima izvorište u životu koji živi Vuk Isakovič. Taj život je život bez smisla. „Funkcija njegovog sna je da pronađe izgubljeni smisao kroz arhetipske simbole neba i zvezde koji su oduvek bili slika koja ne upućuje samo na nešto uzvišeno i nedostižno već i slika koja budi nadu u smisao ovozemaljskog i onostranog života. Veliki snovi nam pokazuju put "kosmičkoj mandali" života, pa bi u tom smislu san Vuka Isakoviča trebalo shvatiti kao beskonačnu mandalu unutar koje se nalazi zvezda.”
U jednu reč: arhetip smisla, kako ga tumači dr Nastović, javlja se ovde i kao odbrana života, opstanka u smislu; u značenju: sve dokle pratim zvezdu u beskrajnom plavom krugu, dokle idem za njom, imam svoj smisao, živim ga kao istinsko postojanje. Nema značaja što će se ta zvezda, san o Rosiji kao cilju, pokazati kao iluzija u životu Vuka Isakoviča. Ona, jednom viđena u snu, živi i dalje, kao nedosegnuti cilj koji se udaljava od onoga koji za tim ciljem čezne.
U ovoj bogatoj i sjajnoj dubinskoj analizi toga sna Vuka Isakoviča – bar se meni tako učinilo – razmaknute su značenjske granice bogatog dela Miloša Crnjanskog. Svaki oficir ili vojnik sa tako bogatim unutrašnjim životom kakav se otkriva i u snu Vuka Isakoviča, a snovi su ono znanje koje nadilazi svet „svesnog neznanja”, svaki dakle takav čovek nalazi svoj odgovor u večitoj potrazi za smislom.
Jednom kad se i u našem duhovnom prostoru budu istinski poštovali visinski rezultati ovakvih analiza, videće se koliko su one i saznajno i životno značajne. I koliko se njima potvrđuje nadmoć onih pisaca u jednoj književnosti koji su svojim delima osvojili unutrašnji značaj daleko od onog spoljašnjeg koji neki među njima mogu i osvojiti bez takve vizionarske snage kakvu ima delo Miloša Crnjanskog.
Drugo značajno svojstvo ovog dela dr Nastovića jeste da ono konkretnom analizom snova Vuka Isakoviča stavlja do znanja da se psihološki fenomeni u književnim delima ne mogu i nije poželjno, posmatrati izolovano. Takvim posmatranjem osiromašuje se slika njihove složenosti a time i priroda fenomena koji se želi osvetliti.
Možda je ovde sasvim prikladno podsetiti na jedno značajno opažanje Nikole Miloševića iz predgovora knjizi Ivana Nastovića „Arhetipski svet Desanke Maksimović”. „Ako je išta neosporno u nauci uopšte, pa time i u dubinskoj psihologiji, psihologiji nesvesnog, onda je svakako to da se pri izučavanju književnih tvorevina moramo dobro čuvati redukcionizma, odnosno jednodimenzionalnog pristupa književnom delu. Kao što to, na primer, čini psihoanaliza i njene pristalice koje analiziraju delo isključivo na nivou individualno nesvesnog, pri čemu se potpuno zanemaruje familijarno, a posebno kolektivno nesvesno, koje predstavlja izvorište pravih velikih umetničkih dela”. Neprekidno svestan te opasnosti – redukcionizma – autor ove studije o snovima u „Seobama” Crnjanskog primenjuje dosledno jednu vrstu, ako smemo tako reći, dinamičkog trojstva u analizi: Jungovog kolektivno nesvesnog, Sondijevog porodičnog nesvesnog i Frojdovog individualno nesvesnog. Naravno, ovaj niz nije obavezan, stalno pojavljivanje sadržaja te vrste u redosledu koji je u njemu dat, već samo naznaka od kojih je elemenata sačinjen trodimenzionalni pristup snovima Vuka Isakoviča u ovoj studiji. Dr Nastović ima tu visoku osobinu psihologa istraživača, koja se nama posebno čini podsticajnom, da vidi psihologiju snova ne u količini, u broju manifestnih sadržaja nekog sna, već u intenzitetu, u boji, u strukturi koja sugeriše ili obznanjuje koji će sadržaji imati prvenstvo.
Analiza kakvu razvija dr Nastović jeste i javni čas odgovornog čitanja nekog dela i trag jedne misli koja radi neprekidno nad mnoštvom iskušenja sa kojima se suočava u svom radu.

Miroslav Egerić