01.01.17
Istorijski časopis
Istorija srpskog naroda stvarana je vekovima. Ona čini atribut državnosti moderne srpske države, koja ne bi bila potpuna bez zapisane istorije. U njoj je, s jedne strane, prikazan samorazvitak srpske države i njene pravne kulture tokom vremena, a sa druge, uticaj pravne kulture drugih naroda na izgradnju iste. Stoga je neophodno ovom izuzetno složenom pitanju pristupiti temeljno i ozbiljno, analizirajući veliki broj izvora, naučnih monografija i članaka domaćih i stranih autora.
S tim u vezi, monografija prof. dr Zorana Mirkovića, redovnog profesora Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, mada po obimu nevelika, predstavlja veliki doprinos našoj pravnoistorijskoj nauci. Ona je rezultat autorovih višegodišnjih istraživanja, a u izvesnom smislu i sinteza svih dosadašnjih pravnoistorijskih radova na ovu temu.
Monografija je podeljena na tri tematske celine, koje označavaju različite vremenske periode stvaranja srpskih država i prava.
Prva glava je posvećena nastanku i razvoju srpskih država i prava koje se u njima primenjivalo u srednjem veku. Tu se autor najpre bavi analizom izvora prava, potom državnom organizacijom, raznim granama prava (građansko, krivično, procesno) i na kraju Srpskom pravoslavnom crkvom, autonomnom organizacijom koja je u srednjovekovnoj Srbiji skoro imala položaj države u državi, status in statu. Poseban odeljak u okviru prve glave predstavlja analiza državnog i društvenog uređenja srednjovekovne Bosne i Crkve bosanske. Važno je napomenuti da ovu nimalo jednostavnu materiju Mirković prilagođava današnjem vremenu, navodeći najpre danas opšteprihvaćenu definiciju određenih pojmova (npr. stvarnog, bračnog ili krivičnog prava), a potom i njeno mesto i značenje u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni. Na taj način, autor neposredno upoznaje ili podseća čitaoca na značenje određenog pravnog pojma. Kao izvrsni poznavalac krivičnopravne materije, autor na izuzetno kvalitetan način sintetiše sve bitno vezano za krivično pravo i krivični postupak u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni. Mirković najpre vrši podelu krivičnog prava na opšti deo, u kome se bavi pojmom i poreklom krivičnog prava, ali i definisanjem pojma krivičnog dela, krivca i kazne. Potom autor analizira posebni deo, odnosno bavi se najzastupljenijim krivičnim delima sankcionisanim najčešće Dušanovim zakonikom, kao jednim od najdominantnijih izvora prava srednjovekovne Srbije. U procesnopravnoj analizi, akcenat se stavlja na samo sudstvo, odnosno vrste sudova i sudski postupak. Detaljno i temeljno poznavanje samog krivičnog prava i krivičnog postupka izloženih u monografiji ne treba da iznenađuje, budući da se Mirković dosta bavio ovom problematikom, počevši od doktorske disertacije (Sudije i suđenje u Srbiji od XIII do XV veka), pa preko brojnih knjiga i članaka koje je objavio. Stoga ne treba da čudi ni lakoća izlaganja, jednostavnost stila i preciznost u izlaganju ove izuzetno složene materije.
U drugom poglavlju autor najpre pravi osvrt na položaj Srba pod osmanskom i habzburškom vlašću, ne bi li akcenat posvetio stvaranju srpske javne vlasti, odnosno srpske države nakon Prvog i Drugog srpskog ustanka. Pravno gledano, ovaj period je bio izuzetno značajan u stvaranju i učvršćivanju međunarodnopravnog položaja Srbije, koja se od vazalne kneževine uzdigla do ranga nezavisne kraljevine. Mirković se i ovde detaljno bavi pojedinim granama prava, mada primat daje ustavnopravnoj materiji, bez koje nije bilo moguće konačno, formalnopravno dovršenje moderne srpske države, započeto Prvim srpskim ustankom. Detaljno i temeljno, autor analizira i građanskopravu materiju, odnosno nastanak i značaj Srpskog građanskog zakonika (1844), ali i Trgovačkog zakonika (1860). Krivičnopravna materija je i ovde iscrpno analizirana. Kvalitetu ove monografije svakako doprinosi i autorovo zanimanje za nastanak i razvoj obrazovnih i kulturnih ustanova u tadašnjoj Srbiji. Posebnu celinu u okviru novovekovnog proučavanja srpske pravne istorije čini Crna Gora, odnosno analiza njenog (autonomnog) statusa u okviru Osmanskog carstva, sve do sticanja njene pune nezavisnosti na Berlinskom kongresu 1878. godine. Tu autor posebno analizira zakonodavstvo, ovekovečeno kroz Danilov zakonik (1855) i Opšti imovinski zakonik za Crnu Goru (1888), koji, napisan na narodnom jeziku, predstavlja jedan od pravnih dragulja srpskog naroda. Na kraju se autor bavi krivičnopravnom materijom, koja se dosta ugledala na onu donetu u Srbiji. Treća glava ove monografije bavi se savremenim dobom3, odnosno periodom vezanim za nastanak i razvoj prve zajedničke države južnoslovenskih naroda.4 Tu Mirković najpre pravi osvrt na sve dokumente u kojima je iskazana težnja za oslobođenjem i ujedinjenjem, a potom se bavi ustavima novonastale države. Autor ističe da Vidovdanski ustav (1921) nije bio primenjiv, budući da su njegove odredbe bile prilagođene homogenoj, unitarnoj državi, a ne državi prepunoj nacionalne i stranačke raznolikosti sa šest pravnih područja. Potom se Mirković bavi krizom parlamentarizma, te donošenjem takozvanog Septembarskog ustava (1931), koga je kralj oktroisao. Ustav je bio utemeljen na ideji jugoslovenskog unitarizma po svaku cenu, o čemu svedoči odredba člana 1 u kome se Kraljevina Jugoslavija definiše kao ,,nasledna i ustavna monarhija’’, a izostavlja parlamentarna. U nastavku, autor vrši analizu raznolike građanskopravne materije i ističe postojanje ideje za stvaranjem jedinstvenog građanskog zakonika koji je, iz različitih razloga, ostao samo mrtvo slovo na papiru. Mirković se i ovde, s posebnom pažnjom, bavi analizom krivičnopravne materije. Na samom kraju poglavlja, autor oživljava međuratni period Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, ističući veliki značaj pojedninih profesora (Slobodan Jovanović, Živojin Perić, Toma Živanović) u oblikovanju prava, pravne svesti i pravne nauke, uz veliki doprinos ruskih emigranata, profesora prava (Aleksandar Solovjev, Sergije Trocki, Evgenije Spektorski...), koji su napustili Rusiju nakon boljševičke revolucije. Imajući sve navedeno u vidu, argumentovano se može tvrditi da je monografija profesora Mirkovića od velikog značaja, jer je njome učinjen krupan doprinos doktrinarnoj obradi i teorijskom pristupu ove vrlo složene materije. Jasnost izlaganja i jednostavnost stila, uz sistematičnost obrade predmeta, obezbeđuju celovito, zadugo korisno i aktuelno štivo koje će zadovoljiti sve potrebe fakultetske nastave u pravnoistorijskoj oblasti.
Aleksa Nikolić
