Šta je istorija ideja?

10.01.15

GLASNIK ETNOGRAFSKOG INSTITUTA SANU LXII (1)

Istorija ideja je disciplina srodna intelektualnoj istoriji, a može se shvatiti i kao poseban pristup unutar intelektualne istorije. Njeno djelanje jeste interdisciplinarno istraživanje koje svakako obuhvata istoriju filozofije, istoriju nauke i istoriju književnosti. Danas je istorija ideja predmet na nekolicini univerziteta, od kojih je prvi bio švedski Upsala univerzitet, gdje je istorija ideja i nauke postala poseban predmet godine 1932. Termin je u prvim decenijama XX v. skovao istoričar Artur Lavdžoj (Arthur Oncken Lovejoy), profesor filozofije na američkom Džons Hopkins univerzitetu, koji je pokrenuo prvo istraživanje, predsjedavao sastancima Kluba istorije ideja i svojim radom utemeljio ovu disciplinu. Žurnal istorije ideja (Journal of the History of Ideas), nastao još 1940. godine, redovno izlazi iz izdavačke kuće Univerziteta Pensilvanija i objedinjuje radove iz istorije filozofije, književnosti, umjetnosti, prirodnih i društvenih nauka, religije i političke misli.
U susjedstvu švedske pionirske katedre, Norvežanin Trond Berg Eriksen (Trond Berg Eriksen, 1945) predaje istoriju ideja na Univerzitetu u Oslu. Od ovog autora više knjiga i udžbenika, učesnika u pisanju i priređivanju šestotomne Norveške istorije ideja, 2003. stiže knjiga Hva er idéhistorie?, a deset godina kasnije i u prevodu Jelene Lome na srpski jezik: Šta je istorija ideja?.
Ova knjiga predstavlja zbirku eseja koji rasvjetljavaju ozbiljne i kompleksne teme, prijemčive jer se knjiga odlikuje pitkim i neopterećujućim stilom pisanja, elegantnim i visprenim humorom, umjerenim obimom i dobro promišljenom strukturom. Knjiga se sastoji iz tri cjeline kojima prethodi Predgovor, u kome autor otkriva da je istorijiideja kao polju izučavanja i interesovanja dovelo proučavanje starih jezika; naime, svaki jezik odražava zaseban sistem ideja. U Predgovoru su skicirane cjeline koje slijede kroz nekoliko ključnih misli i pitanja – što se može shvatiti i kao argumentacija za odabranu strukturu knjige.
Prva cjelina jesu Refleksije, u čija se dva poglavlja istorija ideja smješta u kontekst drugih kulturoloških disciplina (kojima je srodna ili kojima pripada). U ovoj cjelini autor izlaže svoj stav da istorija ideja, strogo gledano, zapravo nije naučna disciplina, budući da nema sebi svojstvenu metodologiju i da nema kraja temama / pristupima koje bi jedan istoričar ideja mogao obraditi / odabrati. Iako se istorija ideja otima strožoj definiciji, poglavlje Čovečanstva put ipak daje nešto precizniju predstavu, izdvajajući nekoliko tipova istraživanja i stavljajući je u opoziciju sa oprečnim pravcima u nauci. Svjedočanstvo o norveškom iskustvu svakako daje mnogo materijala za razmišljanje o stanju humanističkih nauka na našem podneblju. Naime, Eriksen navodi da se savremena norveška istorija ideja razvija kao reakcija na specijalizaciju humanističkih nauka na niz zasebnih disciplina i kao težnja da se izbjegne pozitivistička neutralnost i uklanjanje od vrednovanja. Nadalje, Eriksenova misao o istoriji ideja, kao o pravcu u okviru humanističkih nauka koji nastoji da ukaže na alternative materijalističkom shvatanju istorije, može biti jedna od ideja-vodilja u daljem definisanju istorije ideja. Posebno mjesto se posvećuje jeziku, budući da jezici raznih naroda generišu različite misaone obrasce, ali se i mijenjaju sa kulturom koju tumače i čije su oruđe. U poglavlju Blagodeti izučavanja kulture skreće se pažnja na značaj tzv. „znanja domaće proizvodnje“, uz obrazloženje: „No kao prvo, ima nečeg i u znanju koje proizvedeš sâm, a kao drugo, nemoguće je vrednovati, kritikovati i razumeti znanje koje načelno nisi mogao sâm proizvesti!“ (str. 48). Ovaj norveški apel za aktivnu naučno-istraživačku djelatnost zaista je validan i izuzetno je dragocjen u malim akademskim sredinama kakva je naša. Zatim slijede kratka ali oštroumna promišljanja o ključnim pojmovima kakvi su „kultura“ i „nauka“, u sprezi sa novijim aktuelnim pojmovima, kao što su „kulturna nepismenost“ i„autentičnost“. Ovdje bih izdvojilaautorov osvrt na savremenu tendenciju „muzeologizovanja“ prošlostii značaj turizma u konstruisanju prošlosti.
Druga cjelina se naziva Primeri i u šest poglavlja (eseja) ilustruje kako istorija ideja predstavlja multidisciplinarno proučavanje konkretnih epizoda i fenomena. Meni naročito interesantan prvi esej „Uvek da odličan budem i sve da nadmašam druge“ polazi od gorućih pitanja grčke misli, kao što su: čast, sram, nadmetanje, vrlina. Autor kreće od suštinske važnosti takmičarskog duha za grčku kulturu i umjetnosti, i zaključuje da je smisao evropskog klasicizma bio ne oponašati, već samjeriti se sa najboljim mjerilima – dometima grčke kulture. U tom smislu, nadmetanje predstavlja suštinu prenošenja, a takmičarski odnos je onošto će evropskoj tradiciji klasicizma obezbijediti kontinuitet. Poglavlje Rim kao knjiga iz istorije se na neočekivan, svjež i duhovit način bavi današnjim i pređašnjim stanjima kulturne baštine grada Rima i odnosom gradskih vlasti i turista prema rimskim starinama. Julija i Romeo: konstruisanje ljubavi je polje za ispitivanje raznih odnosa: odnosa individue i zajednice, superiornog i inferiornog, prirode i kulture, kao i za suštinska pitanja slobode i sudbine, slobode i odgovornosti. Potiče li sve što valja iz Afrike? je poglavlje posvećeno kritici Martina Bernala (Martin Bernal), koji pak u svoje dvije knjige (Black Athena. The Fabrication of Ancient Greece, 1987. i Black Athena. The Archeological andDocumentary Evidence, 1991) kritikuje bjelačku, evrocentričnu hegemoniju i ideološke mitove o porijekluzapadne kulture u antičkoj Grčkoj, agrčkoj kulturi pripisuje egipatskoporijeklo. Eriksen na početku ističe važnost i aktuelnost pitanjao porijeklu uopšte, upozoravajućina činjenicu da pitanje kulturnogporijekla ima funkciju kulturno-političkog pitanja o identitetu.Priznajući Bernalu ulogu u jačanjukritičkog otklona prema uvreženimverzijama istorije, Eriksen argumentuje svoj stav da Bernal često zapadau negativni konstruktivizam, fabrikujući mit sa pansemitskom porukom,koji je, tvrdi Eriksen, loš odgovorna negdašnji pangermanizam; tomeu prilog ide i argument o Bernalu kao lošem etimologu-amateru. Uepilogu ove priče o ideologijama ikulturnim stereotipima, autor upozorava na izuzetno važnu činjenicuo istoriji: ona pripada određenomcivilizacijskom projektu i njenokonstruisanje nije nimalo naivno.Što je projekat „uspješniji“, to senjegovi misaoni konstrukti lakšedoživljavaju kao prirodne i jedinerazborite istine. Istorija ideja upravo u ovoj situaciji, a pod uslovomda različitostima pristupa sa njihovih stanovišta, može djelovatiprogresivno, rasijavanjem sumnje uono navodno pravo i razumno (a istorizovano), stvaranjem diskusije uoblastima u kojima je ona nepoželjna i u kojima se kritika i raspravasuzbijaju upravo tvrdnjom da je nešto„razumno“, „prirodno“, „normalno“.Problemi moderniteta se bave procesom modernizacije, napretkom tehnike i nauke, aSavremena istorijase vraća perspektivama i težištimaistorije ideja, uz jednu lijepu i pregnantnu misao: „Identitet nije neštošto posedujemo, već polje koje neprekidno obrađujemo“ (str. 135).
Treća cjelina knjige, Identiteti, uspostavlja dvojak problemidentiteta – u slučaju ispitivačai u slučaju ispitivane građe. Takoonaj koji tumači građu ujedno ispituje i samoga sebe i svoje doba. Poglavlje Šta istoričari ideja imajuda kažu o Norveškoj? pruža osvrtna norveške publikacije značajneza ovu oblast (poglavito na kapitalno djelo Norveška u devetnaestomvijeku) i na moderan norveški intelektualniživot uopšte. PoglavljeTradicije i globalizacija tumači istoriju ideja kao (zasada) samorefleksiju Zapada i definiše problemovako koncipirane istorije ideja:opasnost da ova disciplina služida opravda nadmoć Zapada. Autor sedalje bavi problemom sasvim poznatim etnolozima i antropolozima – teškoćama utvrđivanja identiteta i kulturnih razlika u vremenu homogenizacije globalne kulture: „Moderni svijet svojom sekularizacijom, tehnifikacijom i integracijom preti da izbriše ili marginalizuje sve lokalne osobenosti“ (str.163). Baveći se pitanjem identiteta,Eriksen smatra da su identiteti – i priroda i kultura, i sudbinski predodređena datost i varijabla koja zavisi od određenog djelanja, ne gubeći iz vida da pitanje da li je identitet datost ili konstrukcija biva u izvjesnoj mjeri i istorijsko pitanje. S obzirom na postojanje činioca sopstvenog djelanja, ispostavlja se da je za obrazovanje identiteta ključna slobodna volja da se on gradi. Izbor individue modernog svijeta je takođe i kojim će sve kolektivnim identitetima pripadati.
Uz sve preporuke, ipak moram priznati da sam od mislioca koji trezveno razmatra evrocentrične / zapadne ideološke konstrukte i od pisca koji se zna jezgrovito izraziti i pri letimičnom pregledu neke teme očekivala da se ne izrazi eufemistički po pitanju evropskog imperijalizma. Autor ispravno primjećuje (čini mi se, bez gorčine u glasu, uprkos kritici pozitivističkog neutralizma na str. 20) da ni Afrika ni Azija ne bi danas tako dobro poznavale svoju prošlost da nije bilo evropskih misionara i imperijalista. (Odabir riječi je pažljiv: s obzirom na pozitivan kontekst, u ovoj rečenici nema kolonijalnih sila, ali ima misionara.) Dalje se kaže: „Kolonijalne sile nisu samo želele da prigrabe bogatstva egzotičnih naroda, već i da ih kontrolišu učeći njihove jezike i upoznavajući im dušu“ (str. 51). I odmah zatim: „Horizonte više ne širimo kako bismo kontrolisali duše potlačenih, već da shvatimo kako je programirano njihovo društvo“ (str. 51). Rekla bih da je Eriksen ovdje ostao, u najmanju ruku, nedorečen. Naime, on se ne izjašnjava zašto kontrolisati egzotične narode i zašto shvatati kako je programirano društvo potlačenih. Moj stav se u svakom slučaju sasvim uklapa u domen prikazane knjige, budući da se u njoj više puta skreće pažnja na ulogu identiteta, stava, perspektive, zaleđa tumača teksta (i druge građe) u samom tumačenju.
Knjigu Šta je istorija ideja?, Tronda Berga Eriksena, smatram naročito korisnom za studente postdiplomskih studija i za sve istraživače koji prate savremene naučne tokove interdisciplinarnog pristupa. Ova zbirka eseja se u neku ruku približava udžbeniku po čestim primjerima koji potkrepljuju jasno iznete ideje, kao i po preporukama za čitanje, u kojima se nakon svakog poglavlja nađe od pet do deset korisnih naslova. Čitljivost knjige i jasnoća ideja su na zavidnom nivou, čemu je svakako doprinijela Jelena Loma – mladi ali vrsni prevodilac. Na inicijalno pitanje (Šta je istorija ideja?) autor se neprestano vraća, dajući odgovor iz raznih perspektiva, ilustrujući tako mnoštvenost ove discipline. Tako je ova knjiga svakako jedna od prvih koje utiru put užem i preciznijem definisanju zadataka, domenâ i metodâ istorije ideja. Još na jedno pitanje Eriksen rado traži moguće odgovore: to je pitanje odnosa prirode i kulture, na koje knjiga nudi nekoliko zanimljivih promišljanja. Nadam se da će ova knjiga, kao primjer stručnosti autora na poljima više srodnih disciplina, ali i načitanosti, životnog iskustva i širine vidika pisca, naći put do zainteresovanog čitaoca.
Đurđina Šijaković