Starostavne goraždanske knjige

01.04.21

Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Prištini

Djelo Starostavne goraždanske knjige autorke prof. dr Biljane Samardžić pojavilo se 2019. godine u izdanju Republičkog sekretarijata za vjere, u sklopu obilježavanja 800 godina autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve. Knjiga je objavljena u luksuznom formatu, u tiražu od 1.000 primjeraka, na 424 stranice. U bibliografiji je navedeno 214 jedinica, što svjedoči o sveobuhvatnosti materije koja je istraživana. Pored bibliografskih podataka, knjiga je opremljena i registrom imena. Autorka je istraživanje sprovela koristeći tri izvora, odnosno tri knjige štampane u Goraždanskoj štampariji: Liturgija, Psaltir sa posledovanijem i Molitvenik. Djelo se naslanja na veliki istraživački projekat pod nazivom Goraždanska štamparija 1519–1523, koji je usvojen na sjednici Nastavno-naučnog vijeća Filozofskog fakulteta Univerziteta u Istočnom Sarajevu 2003. godine i na kojem su radili brojni istaknuti naučnici.
Moguće je izdvojiti dvije ključne tematske cjeline. Prva predstavlja analizu šireg kulturno-istorijskog konteksta koji se može vezati uz nastanak i djelovanje štamparije uopšte, a potom i Goraždanske štamparije. Govori se o uslovima u kojima je djelovala, njenoj produktivnosti, kao i ljudima koji su bili najznačajniji za njen postanak i djelovanje. Autorkin pristup je sveobuhvatan i širok – od dolaska prvih štamparija među slovenski svijet i početka štampanja ćiriličnih knjiga, preko strukture stanovništva u Goraždu, motiva Božidara Goraždanina da otvori štampariju upravo u tom mjestu, do toga šta se dalje događalo sa štamparijom, kada je ona prenijeta u Rumuniju, a sve u kontekstu vladavine Otomanske imperije na navedenom prostoru. U prvom dijelu knjige pod nazivom „Pronalazak štamparstva, prve srpske štamparije i njihov značaj“ data su poglavlja „Kulturno-istorijske prilike u vrijeme nastanka prvih štamparija“, „Pad srpskih država pod Turke“, „Položaj Srba u Otomanskom carstvu i osnovi turskog uređenja“, „Opšti osvrt na jezik srednjevjekovne srpske pismenosti“ i „Inkunabule i njihov značaj“. Poslije kulturno-istorijskog konteksta, autorka razmatra istorijsko-jezički kontekst. Navedeno poglavlje nosi naslov „Goraždanska štamparija i knjige Goraždanske štamparije“ i podijeljeno je na sljedeće jedinice: „Goraždanska štamparija: uslovi i vrijeme nastanka“, „Štamparija u Goraždu“, „Knjige Goraždanske štamparije“, „Služabnik“, „O Liturgiji“, „Opšte napomene o Služabniku“, „Psaltir“, „Molitvenik“, „Napomene o goraždanskim knjigama“ i „Grafika goraždanskih knjiga i filigranološki opis“. Donosi nam objašnjenje određenih jezičko-istorijskih pojava, interpretira društvene i kulturne pojave vremena o kome piše, govori o njihovim ciljevima. Najviše podataka donosi upravo o Goraždanskoj štampariji, prikazuje fotografije hrama Sv. Đorđa, kako je izgledao nekada, a kako izgleda danas. Biljana Samardžić daje i značajne podatke o tome gdje se danas mogu naći primjerci knjiga štampanih u Goraždanskoj štampariji, kao i spisak najznačajnijih bibliografskih jedinica koje su se pojavile o Goraždanskoj štampariji.
Druga cjelina zasniva se na lingvističkoj analizi. Govori se o svakoj od tri navedene knjige pojedinačno – Liturgija, Psaltir sa posledovanijem i Molitvenik. Opisuje njihov sadržaj, navodi koliko imaju stranica, kada su štampane i sl. Izlazak pomenutih djela iz štampe autorka je smjestila u istorijski kontekst, navodeći da se sve odvijalo u vremenima veoma teškim po srpski narod te da zbog toga djelovanje Goraždanske štamparije ima još veću vrijednost. Obuhvaćeni su sljedeći nivoi jezičke analize: ortografski, fonetski, morfološki i sintaksički. U poglavlju „Ortografska analiza“ interpretira njihovu grafiku. Smatra da nisu dovoljno ukrašene, jer nisu u svemu podražavale uzuse zapadne tehnologije. Koristile su se dvije boje – crvena i crna, inicijalna slova su veličine od 3 do 5 redova i krase ih grančice sa cvijećem. Osim ovakvog opisa, autorka je u knjizi donijela i brojne ilustracije stranica navedenih knjiga, ali i sama se u svojoj knjizi koristila sličnim tehnikama (npr. upotrijebila je ukrašena inicijalna slova). Drugo poglavlje je „Fonetske i fonološke odlike“, gdje raspravlja o vokalskom i konsonantskom sistemu knjiga Goraždanske štamparije. Nakon toga slijedi poglavlje „Morfološke odlike“, gdje govori o uprošćavanju deklinacionog sistema, padežnim nastavcima (ali ne svim nego samo onim koji su bili karakteristični na osnovu izdvojenih primjera). Autorka hronološki prati razvoj određenih morfoloških crta od staroslovenskog preko srpskoslovenskog, ali govori i o tome šta je iz narodnog jezika ušlo u književni. Naredno poglavlje je „Iz sintakse“. U njemu se govori o autohtono slovenskim (opšteslovenskim i praslovenskim) crtama, književnim neologizmima (kalkovima i neologizmima nastalim pod grčkim uticajem), o vizantizmima, grecizmima, balkanizmima, o funkciji svih padeža ponaosob, prijedlozima, vremenskim konstrukcijama. U poglavlju „Ogledi iz starosrpske zavisne rečenice“ daju se podaci o različitim tipovima rečenica (uzročnoj, pogodbenoj, poredbenoj, namjernoj, odnosnoj), kao i o dvojini. U poglavlju „Opšti osvrt na sintaksu“ razmatraju se strani, a posebno grčki uticaji na sintaksu i leksiku. Posljednje veliko poglavlje je autorkin „Zaključak“. Ona zaključuje da Goraždanska štamparija ima posebno i važno mjesto u starom, ćiriličnom štamparstvu i izuzetno mjesto u srpskoj kulturnoj baštini. „Dakle, štamparstvo kod Srba ne predstavlja samo jedno ’tehničko otkriće’ koje se koristilo u praksi, već mnogo više – civilizacijsko – koje jasno pokazuje koliko su Srbi bili dalekovidan narod utemeljen u svojoj vjeri i kulturi“ (Samardžić, 2019, str. 370). Poslije zaključnog dijela slijede napomene uz tekst (umjesto fusnota), rezime na ruskom i njemačkom jeziku, izuzetno bogat popis korišćenih bibliografskih jedinica, recenzije koje su pisali prof. dr Mihailo Šćepanović, prof. dr Miloš Kovačević i prof. dr Milan Stakić, zatim registar imena i podaci o autoru.
Prvi, istorijski dio knjige namijenjen je široj čitalačkoj publici – studentima, srednjoškolcima, ljudima različitih zanimanja koje interesuje navedena tematika. Pisan je pitkim, razumljivim jezikom i donosi obilje podataka koji su važni za opštu kulturu ljudi sa ovih prostora. Još jedan dokaz u prilog tvrdnji da je i sama autorka prvi dio knjige namijenila široj čitalačkoj publici jeste navođenje definicija određenih pojmova koji bi bili suvišni za lingvistički obrazovane čitaoce, ali koji su veoma potrebni za razumijevanje suštine svim drugim čitaocima (kao što je npr. definicija diglosije). I svojim grafičkim rješenjima (krupan font, ukrašena inicijalna slova, kvalitet papira, boja listova) djelo je dobilo na prijemčivosti. Za drugi dio knjige možemo reći da je profilisan ka lingvistima i znalcima iz oblasti dijahronije srpskog jezika.
Nije manje važno pomenuti ni grafička rješenja za kojima je autorka posegla. Određene elemente, poput ukrašenih, inicijalnih slova i ukrasa pri vrhu stranice, iznad naslova, preuzela je upravo iz knjiga o kojima piše i predstavila ih u nešto novijem i modernijem ruhu. Cjelokupna knjiga pisana je krupnim fontom. Time su ispunjeni grafičko-stilski ciljevi. Prvi dio knjige sadrži brojne fotografije, ilustracije, crteže, od kojih ćemo navesti samo neke – prva presa za štampanje Johana Gutemberga, izgled Biblije kao prve štampane knjige, list Oktoiha iz Filove štamparije iz Krakova, stranica iz djela „O pismenah“ Crnorisca Hrabra, primjer kurentnih slova i sl. Na taj način moguće je vizuelno pratiti razvoj štamparstva u svijetu i kod nas. Prikazane su fotografije manastira i hramova, kao što su hram Sv. Đorđa u Novom Goraždu nekada i sada i manastir Mileševa. Grafički su izdvojeni citati koji govore o štamparstvu i goraždanskim knjigama (Milanović, 2004; Barać, 2008; Milićević, 2014). U drugom, lingvističkom dijelu knjige, nema ilustracija i fotografija. On je sačinjen od naučnog teksta i primjera iz djela. Ipak, i za njega možemo reći da nije u potpunosti lišen grafostilema. U tom dijelu knjige grafički su istaknute uglavnom definicije.
Uz svaku jezičku zakonitost koju je opisivala, autorka je navela izuzetno veliki broj primjera, što omogućava jasan pregled izložene materije. Takođe, uz svako sporno jezičko pitanje navodila je mišljenja svih relevantnih autora poput Milana Rešetara, Pavla Ivića i sl. Pohvalno je što po određenim pitanjima navodi mišljenja različitih lingvističkih škola – ruske, poljske, srpske. To omogućava sistematičan i sveobuhvatan pristup temi. Građa je izložena hronološki. U svojoj interpretaciji autorka teži da između različitih događaja uspostavlja uzročno-posljedične veze (donosi nam objašnjenja zašto su inkunabule važne, zašto su prve inkunabule u Bosni religiozno-teološkog karaktera i sl.). Knjiga je štampana ćirilicom, što se može tumačiti kao praktičan doprinos borbi za očuvanje ćirilice, na čemu autorka intenzivno radi posljednjih godina.
Vesna D. Kosmajac