Uspon i pad "prve drugarice" Jugoslavije

01.02.18

Knjiženstvo

Knjiga istoričarke i naučne saradnice Instituta za savremenu istoriju iz Beograda, Ivane Pantelić, Uspon i pad „prve drugarice“ Jugoslavije: Jovanka Broz i srpska javnost 1952–2013, nastala je na osnovu doktorske disertacije koju je autorka odbranila 2016. godine na Katedri za istoriju Jugoslavije Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Nova knjiga Ivane Pantelić predstavlja prvu sistematsku analizu načina na koji se, pre svega, u srpskoj, ali i u jugoslovenskoj javnosti, konstruisala i konstituisala slika Jovanke Broz, supruge Josipa Broza Tita, jedinog i doživotnog predsednika socijalističke Jugoslavije, u periodu od 1952. godine – kada Jovanka Broz, rođena Budisavljević, udajom za Tita ulazi u javni prostor – do njene smrti 2013. godine.
Nova knjiga Ivane Pantelić predstavlja rezultat autorkinih interesovanja za brojna pitanja koja su otvorena njenom prvom monografijom, Partizanke kao građanke – društvena emancipacija partizanki u Srbiji 1945–1953. (2011). Kao istraživačica, Ivana Pantelić ostaje „verna“ proučavanju istorije roda, procesima emancipacije žena u periodu postojanja socijalističke Jugoslavije. S druge strane, ona „ulazi“ u „minsko“ polje složene analize postjugoslovenskog i postsocijalističkog, odnosno savremenog srpskog društva. Analizirajući kako se javnost u Srbiji odnosila prema Jovanki Broz u periodu nakon raspada Jugoslavije, Ivana Pantelić daje posebno značajan doprinos razumevanju načina na koji se, ne samo u srpskom društvu, već i u svim postsocijalističkim društvima, gradio odnos prema socijalističkom nasleđu i neprikosnovenim simbolima socijalističkog perioda. Autorka ukazuje na dinamiku dekonstruisanja ne samo simbola, već i „jedine željene“ odnosno „neželjene“ prošlosti, čija se interpretacija, pod različitim okolnostima, pretvarala u „žal za mladošću“ (jugonostalgiju), a češće u nepotrebnu relativizaciju, banalizaciju i vulgarizaciju. Kao simbol prošlosti i odraz savremenog odnosa prema istoj, Jovanka Broz nije izbegla nijedno od dominantnih tumačenja socijalističkog nasleđa. Ivana Pantelić pokazuje do koje mere je slika Jovanke Broz u javnosti predstavljala paradigmu jugoslovenske politike i društva koje je u periodu socijalističke Jugoslavije prolazilo kroz veoma različite faze, ali i paradigmu raspada i nestanka ove države.
Da je slika Jovanke Broz u javnosti „nadvisila“ i istorijsko pamćenje o Jovanki Broz koje se, na našu veliku žalost i istoriografija „radije“ seća na osnovu slike nego na osnovu sistematskih istraživanja njene uloge u društvu i politici kao supruge jugoslovenskog predsednika, govori činjenica da o Jovanki Broz nikad nije napisana biografija. Nepostojanje biografije Jovanke Broz učinilo je rad na temu Jovanka Broz i srpska javnost 1952–2013. Nesvakidašnjim izazovom, jer se autorka upustila u sistematsku analizu načina na koji je u vremenskom periodu dužem od šezdeset godina kreirana slika o supruzi neprikosnovenog političkog autoriteta kakav je bio Josip Broz Tito, a da se nije mogla osloniti na „zvanično“ pamćenje, koje u svom fokusu ima pre svega ulogu Jovanke Broz. Zbog svega navedenog, Ivana Pantelić je morala da bazira svoje istraživanje ne samo na analizi sadržaja tekstova objavljenih u dvadeset jednom dnevnom listu, dvadeset pet časopisa i trideset četiri dela koja pripadaju memoarskoj građi, većina uvidu u arhivsku građu koja se čuva u fondovima Arhiva Jugoslavije i Muzeja i storije Jugoslavije (sada Muzeja Jugoslavije).
Pored Predgovora i Zaključka, monografija Uspon i pad „prve drugarice“ Jugoslavije: Jovanka Broz i srpska javnost 1952–2013. sastoji se iz šest poglavlja (Uvod, Prva drugarica, Zvanična uloga, „Drug Tito i Jovanka“, Godina 1980, Odnos javnosti – opozicija i Jovanka Broz). Na samom kraju knjige nalazi se Spisak izvora i literature kao i Registar ličnih imena. U tekstu koji ima 336 strana, Ivana Pantelić je pokušala da dekonstruiše i predoči društvene i političke mehanizme koji su imali ključnu ulogu u procesu kreiranja slike o Jovanki Broz, za koju autorka kaže da spada u „retke istorijske ličnosti za koje je odnos javnosti prema njima bio tako važan“. U osnovi, Ivana Pantelić razlikuje dva ključna perioda u procesu formiranja slike Jovanke Broz u javnosti. Jedan obuhvata vremenski interval od 1952. do 1980. godine, odnosno od Jovankine udaje za Tita do Titove smrti. Drugi obuhvata period od 1980. do Jovankine smrti 2013. godine. Unutar svakog od ova dva perioda Ivana Pantelić uočava više mena kroz koje prolazi odnos šire javnosti prema Jovanki Broz. Pozicioniranje slike Jovanke Broz u periodu od njene udaje za Tita pa sve do Titove smrti, koliko god promenljivo, bilo je u funkciji definisanja afirmativne slike o Titu. U periodu od Titove do Jovankine smrti – radi se o vremenskom intervalu od trideset tri godine koji „pamti“ period intenzivne krize jugoslovenske federacije, raspad Jugoslavije, rat koji je izbio na prostoru bivše Jugoslavije i formiranje čitavog niza izrazito nacionalnih država, vladavinu režima Slobodana Miloševića u Srbiji, nastanak ali i slom tzv. „petooktobarske Srbije” – slika o Jovanki Broz neminovno je delila „sudbinu” slike o Titu, odnosno o Jugoslaviji. Poslednje zapažanje treba shvatiti uslovno, jer se, bez obzira na sve sličnosti, u suštini radilo o tri različite slike.
Monografija Ivane Pantelić jedinstvena je publikacija, jer pruža uvid u mehanizme kreiranja javne slike o Jovanki Broz, koja je punih dvadeset osam godina bila supruga centralne figure jugoslovenske istorije u njenom socijalističkom periodu. Propašću socijalizma i jugoslovenske države, slika Jovanke Broz je podelila „sudbinu” svih do tada neprikosnovenih simbola Titove Jugoslavije. Monografija Ivane Pantelić posebno je dragocena, jer ukazuje na probleme s kojima se suočavalo jugoslovensko društvo u procesu emancipacije i modernizacije. Analiza odnosa javnosti prema „prvoj drugarici” posebno je značajna za razumevanje problema predstavljanja i reprezentovanja žena u javnom prostoru u socijalističkoj Jugoslaviji, kao što je značajna za razumevanje identične problematike u periodu repatrijarhalizacije srpskog društva, koji nastupa sa raspadom Jugoslavije i s redefinisanjem Srbije kao nacionalne države.
Sanja Petrović Todosijević