Žensko društvo : (1875-1942)

01.07.21

Istorija 20. veka
Reči „Šta žena želi, Bog želi“ ispisane su kao svojevrsna ideja vodilja ove knjige, koja simbolizuje emancipatorske politike Ženskog društva, po kojem knjiga autorke Jasmine Milanović nosi naziv. Ova monografija predstavlja iscrpan i sveobuhvatan mozaik istorije prvog ženskog društva u Srbiji čije je trajanje, dugo gotovo 70 godina, ostavilo nemerljiv trag u patrijarhalnom okruženju tadašnje Kneževine, a potom i Kraljevine Srbije i Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca/Jugoslavije.
U vreme kada dobročinstvo i humanitarna aktivnost pripadnica viših klasa evropskih društava postaje opšteprihvaćena delatnost, u tadašnjoj Kneževini Srbiji još uvek nepriznate nezavisnosti, ali jakih nacionalnih stremljenja prisutnih među čitavim stanovništvom, javljaju se prve inicijative organizovanja žena, budući da su se po pitanju patriotizma našle na istoj životnoj strani sa muškarcima. Iako prisutne u javnom angažovanju kroz rad društava i dobrovoljnim učešćem u ratovima, gde su pokazivale jednaku hrabrost i požrtvovanje kao i njihovi saborci, ni tada nisu smatrane jednakim sa muškarcima.
Autorka zastupa stav da je zapravo Žensko društvo prvo aktivno žensko udruženje, za razliku od ranijih tumačenja koja predočavaju da je Jevrejsko žensko društvo, osnovano 1874. godine, bilo prvo žensko udruženje u Srbiji. Tezu temelji na činjenici da su prvih godina pripadnice jevrejskog ženskog društva radile bez programa, rukovodstva, kao i održanih sednica, isključivo usmerene na pripadnice jevrejske zajednice i bez zapaženog institucionalnog organizovanja žena, što nije bio slučaj sa Ženskim društvom osnovanim godinu dana kasnije. Njegove članice su sebi postavile dva glavna cilja: obrazovanje kao prvi korak u emancipaciji, a zatim dobročinstvo i solidarnost. Upravo ovo je bio povod za njihovo organizovanje usled izbijanja ustanka u Bosni i Hercegovini, a potom i srpsko-turskih ratova, zbog čega su kako autorka navodi „i oni najveći moralni čistunci ostali uskraćeni bilo kakvog argumenta protiv patriotske akcije žena“. Ono što je Društvo dodatno ojačalo bio je upravo „familijaran“ karakter koji je podrazumevao njihovu povezanost sa muškarcima iz najviših krugova kroz porodične i bračne veze, koje su nekada bile od presudnog značaja za ostvarenje zadatih ciljeva.
Knjiga je podeljena na devet tematskih celina koje pružaju veoma široku sliku delovanja Društva. Sadržaj monografije obuhvata sve segmente rada Društva. Početne osnove predstavlja opšti evropski kontekst, gde nam je oslikano društvo 19. veka i položaj koje su žene u njemu zauzimale. Razvoj možemo pratiti preko samog osnivanja Društva, njenih predsednica i članica sa bogatim biografijama, čiji je spisak dat na kraju knjige. Ova svojevrsna arhiva članica Društva predstavlja izuzetno značajan poduhvat autorke koja je uložila veliki trud da za svaku članicu prikaže njene funkcije i odlikovanja. Spisak, iako nepotpun, zbog nemogućnosti pronalaženja podataka za međuratni period, predstavlja izuzetno svedočanstvo za analizu društvenog života Srbije i uvid u pretpostavku da su to bile žene sličnog obrazovanja, načina razmišljanja i izgrađene društvene svesti. Autorka iznosi podatak da je tokom celog perioda postojanja Društva kroz njega prošlo više od 10.000 članica, iako je taj broj verovatno za nekoliko hiljada veći. Sam podatak je impresivan, ne samo za žensko društvo tog perioda već i udruženja uopšte, pa čak i ako uzmemo za primer nama savremene građanske organizacije. Monografija nam donosi i rešenje pitanja zvaničnog naziva Društva, koje se često u istoriografskim i publicističkim delima navodi kao Beogradsko žensko društvo što nije potpuno tačno, ali ni pogrešno, budući da taj naziv zvanično datira od 1933. godine. Prvi deo naziva je korišćen kao pridev u slučajevima kada se susrećemo sa odstupanjem od pravila, kao što su na primer spiskovi ili prepiske sa podružinama.
Autorka ukazuje na direktne veze Društva sa dvorom, jer su upravo bezrezervna podrška i zaštita krune bile najveći pokazatelj njegovog legitimiteta. Preko kneginje, a potom i kraljice Natalije Obrenović, kraljice Drage Obrenović, kneginje Jelene Karađorđević i kraljice Marije Karađorđević uspostavljana je neposredna veza sa dinastijom. Koliko je ona bila jaka govori činjenica da su članice nekada bile spremne da ustanu i protiv kralja, kako bi zaštitile svoju pokroviteljku, koja je često bila njihov najznačajniji dobrotvor. Vrtlozi političkih događaja zahvatali su i samo Društvo, koje nije moglo da ostane izmešteno iz političkih pregrupisavanja na istorijskoj sceni Srbije, pogotovo kada se ima u vidu njihova direktna povezanost sa ljudima iz javnog života, a upravo je to kako sama autorka navodi uticalo na dugovečan opstanak Društva.
U knjizi su data prva Pravila Društva kao i njegove izmene i dopune, a u prilozima pravila svih institucija koje je Društvo osnivalo. O njima nalazimo bogat opus u posebnom poglavlju knjige u kojem se govori pre svega o dve najvažnije i najdugovečnije tvorevine Ženskog društva – časopisu Domaćica, koji je ženama pružio mogućnost javnog izražavanja i predstavlja zapravo najvažniji izvor za proučavanje rada udruženja, budući da je arhiva Društva u dva navrata tokom Prvog i Drugog svetskog rata uništavana. Druga, takođe veoma značajna zaostavština, bila je Radenička škola, namenjena obrazovanju siromašnih devojčica. Upravo su ovim putem članice prevashodno ostvarivale svoje težnje ka emancipaciji, koja se mogla postići jedino kroz obrazovanje i ekonomsko osamostaljenje. U dva poglavlja predstavljen je istorijat društvenog i humanitarnog rada Ženskog društva i sve ono što je uticalo ili kočilo ostvarenje njihovog postojanja. Posebno mesto pripalo je dobrovoljnom radu članica i njihovoj posvećenosti bolničkom angažovanju u svim ratovima, zahvaljujući čemu je Društvo crpilo autoritet i opšte društveno priznanje. Kao i detaljno predstavljen rad podružina koje su mnogo veći kapacitet ostvarivale tokom ratnih godina, upravo zbog cilja koje su imale pred sobom.
Sadržaj i obim monografije ukazuju na dugogodišnji, temeljan istraživački rad. Odabir fotografija, koje na odličan način ilustruju tekst, takođe potvrđuje autorkinu predanost temi. Čitavu sliku uokviruje bogat opus literature i izvora konsultovanih u kreiranju rukopisa, zahvaljujući čemu je minuciozno predstavljen razvoj Društva, koje je prešlo put od malog dobrotvornog društva i vremenom se razvilo u organizaciju sa jasnim emancipatorskim potencijalima i sadržajima. Dragocenost dela čini reljefno sagledavanje jednog od najdugovečnijih društava, ishodišta ženskog aktivizma i utemeljivača mnogih promena kao prvobitnog stepenika daljoj emancipaciji. Ono je doprinelo promeni slike žene u srpskom društvu koje je, iako nedovoljno razvijeno, uspelo da u tom periodu stvori organizaciju dostojnu divljenja, čime stičemo nov pogled na ženska društva u Srbiji. Knjiga predstavlja bitno polazište za proučavanje istorijske borbe za ženska prava na prostoru tadašnje Srbije, a potom i Jugoslavije, otklanjajući jednu od najčešćih predrasuda poistovećivanja Društva sa isključivo humanitarnim segmentom njegovog delovanja. Čitajući ovu sadržajnu studiju stiče se zaključak da je Žensko društvo predstavljalo aktivan subjekt u srpskom i jugoslovenskom društvu, kada je borba za emancipaciju žena u pitanju. Stoga je ova knjiga nezaobilazna osnova za sve one koji žele da sagledaju početak ženske borbe u njenoj potpunosti, ali i celokupnu sliku tadašnjeg društva u kojem su žene povele svoju istorijsku borbu. Njih ne smemo potisnuti iz kolektivnog, istorijskog sećanja i izbrisati dug koji su ove hrabre žene zaveštale srpskom narodu, a očuvanje tog sećanja je i prevashodan cilj ove monografije.
Tamara Kosijer

01.02.21

Knjiženstvo

Studija Žensko društvo (1875–1942) Jasmine Milanović predstavlja sveobuhvatnu analizu rada jedne od retkih ustanova dugog trajanja u modernoj srpskoj istoriji. Reč je o udruženju žena, poznatijem pod pogrešnim nazivom Beogradsko žensko društvo (što je autorka uočila i ispravila) koje je imalo sedište u Beogradu i bilo je čvrsto povezano sa svojim ograncima – podružinama u Srbiji. Knjiga sadrži 473 strane osnovnog teksta s napomenama i fotografijama, priloge (Spisak članica Ženskog društva 1875–1940, Pravila Društva i njegovih ustanova, Spisak podružina i podružinskih škola, Spisak imovine, škola i drugih ustanova Ženskog društva i njegovih podružina 1925), kao i spisak izvora, literaturu i registre. Studiji je prethodilo obimno istraživanje koje je autorka obavila odgovorno i temeljno. Ovo je uočljivo u napomenama na osnovu kojih je jasno da je uključena relevantna arhivska građa, dostupna štampa i literatura.
U srpskoj istoriografiji retke su monografije u kojima je studiozno analiziran rad i značenja političkog, društvenog i socijalnog angažovanja članova i članica pojedinih ustanova, udruženja i organizacija. Ovde je reč o ženskom udruženju koje je postojalo šezdeset i sedam godina. Njegova istorija se, između ostalog, može problematizovati na nekoliko nivoa (u kontekstu kontinuiteta i promene, odnosa centra i periferije, delovanja društvene elite itd.), jer je Društvo bilo aktivno u različitim državno-pravnim okvirima (Kneževina/Kraljevina Srbija, Kraljevina SHS, Kraljevina Jugoslavija) u kojima su se odvijali specifični društveni i kulturni procesi. Humanitarna delatnost Ženskog društva je svojevrsno ogledalo socijalne politike države i građanske svesti društvenih grupa i pojedinaca/ki. Specifičan „ženski“ kontekst pruža uvid u rodne politike u srpskom društvu, u proces politizacije žena u kome se posredstvom humanitarnog delovanja uvećavao prostor za njihovu javnu ulogu u (jedino dostupnom) nacionalnom diskursu, ali i u emancipatorske kapacitete jedne grupe angažovanih žena. Ovo su sve oblasti u kojima se decenijama prelamala aktivnost rukovodstva i članica Ženskog društva.
Metodološki pristup Jasmine Milanović zasnovan je na analizi mnogostrukih značenja fenomena Ženskog društva u društvenoj i kulturnoj istoriji Srbije. Osnovni tekst studije čine predgovor, devet poglavlja i zaključak. Svako poglavlje podeljeno je na nekoliko potpoglavlja i ova struktura predstavlja uravnoteženu celinu. U prvom poglavlju (Ženski klubovi, društva, udruženja i organizacije u Evropi i Srbiji u 19. veku) Jasmina Milanović je istakla najvažnije pravce ženske javne delatnosti u Evropi, njenu filantropsku osnovu koja je bila produžetak rodnih uloga definisanih u političkom diskursu vremena u kome se pojavljuju i začeci feminističkog delovanja. Uočila je raznovrsnost ženskih organizacija i ciljeva udruživanja žena koji su ponekad u nacionalnim okvirima bili međusobno suprotstavljeni. Pojavu prvih udruženja u Kneževini Srbiji povezala je s pojavom građanske klase u uslovima pretežno agrarnog srpskog društva. U drugom poglavlju (Osnivanje Ženskog društva, predsednice i članice) autorka, između ostalog, ispravlja mnoge ranije greške u literaturi u vezi s osnivanjem Društva i konstituisanjem njegove uprave. Treće poglavlje (Pravila Ženskog društva 1875–1937) posvećeno je pravnoj regulativi i promenama u radu organizacije. Osim dokumentarnog značaja, autorka je kroz izmene i dopune pravila analizirala promene u širem kontekstu rada Društva. One su bile povezane s društvenom modernizacijom u deceniji pred početak Prvog svetskog rata i kasnije u Kraljevini SHS odnosno, Jugoslaviji. U poglavlju pod nazivom „Društveni i humanitarni rad Društva“ Jasmina Milanović razmatra pojavu politizacije i nacionalizacije populacije u širem obimu, koja je bila tipična za nacionalne države u 19. i na početku 20. veka. Tada je briga za stanovništvo koje naučni autoriteti proglašavaju „nacionalnim kapitalom“ dovela do redefinisanja uloge žene u društvu i pojave emancipatorskih zahteva u ženskim organizacijama i ženskim pokretima. Na osnovu analize rada Ženskog društva autorka je uočila dva talasa „patriotske mobilizacije“ njegovih članica: 1876. u vreme Srpsko-turskih ratova i u prvoj deceniji 20. veka, dakle u epohi balkanskih ratova i pred početak Prvog svetskog rata. Na kraju ovog poglavlja razmatra i pitanje feminističkog određenja društva. Iako njegova pojava i raznovrsna delatnost svakako predstavljaju uvod u kasnije oblikovanje zahteva za privatno-pravnom, društvenom, ekonomskom, političkom ravnopravnošću žena i muškaraca u srpskom (jugoslovenskom) društvu, autorka zaključuje da se delovanju Ženskog društva može pripisati feministički karakter. Peto poglavlje (Dobrovoljne bolničarke i bolnice Ženskog društva) posvećeno je delatnosti uprave i članica udruženja u ratnim godinama. Predan i savestan rad na opremanju bolnica, pripremi bolničkog rublja, negovanju ranjenih i bolesnih tokom balkanskih i Prvog svetskog rata, bili su među njihovim najvažnijim doprinosima državi i društvu. Ovo poglavlje je u istraživačkom pogledu veoma važno jer predstavlja rekonstrukciju zanemarenih područja naše istorije. U narednom poglavlju (Žensko društvo i Beogradsko žensko društvo) autorka prati rad organizacije posle 1918. godine u novoj državi Kraljevini SHS (Jugoslaviji). Društvo je opstalo uprkos pojavi novih udruženja, jačanju feminističkih organizacija, odnosno promenjenom javnom diskursu. U vezi s poslednjim posebno je zanimljiva podela između feministkinja u Narodnom ženskom savezu Kraljevine SHS i „humanitarki“ koje su i dalje insistirale na dobrotvornom radu kao najvažnijoj ženskoj dužnosti. Jedno od ključnih poglavlja (Časopis i institucije Ženskog društva) sadrži rezultate istraživanja i analizu obimne delatnosti žena u okviru ovog udruženja. Na osnovu toga autorka upućuje na svu složenost njihovog angažmana, na znanja koja su bila neophodna i na stečena iskustva u organizaciji rada njegovih ustanova: Radeničke škole, Doma starica, Bazara, Đačke trpeze, prodaje narodnih rukotvorina, pripreme nastupa Srbije na svetskim izložbama i slično. Sve ovo je doprinelo da se žene obuče upravljanju, organizaciji, ekonomisanju i, što je još važnije, pregovaranju s državnim autoritetima u cilju uspešnijeg rada. U narednom poglavlju (Podružine Ženskog društva) Jasmina Milanović je analizirala rad podružina Ženskog društva izvan prestonice čiji se broj neprestano uvećavao. Autorka se upustila u pionirski posao i dopunila postojeća znanja o bogatoj lokalnoj istoriji, a rekonstrukcija članstva podružina izvukla je iz anonimnosti stotine žena u srpskim varošima. Poslednje poglavlje (Dobrotvori Ženskog društva) takođe predstavlja važan put za identifikaciju svih onih pojedinaca i pojedinki koji su novčanim sredstvima i poklonima omogućavali njegov višedecenijski rad. Reč je o zanimljivom društvenom i kulturnom fenomenu, jer su priložnici ovo činili najčešće u znak sećanja na svoje bližnje ili se i sami na ovaj način „upisivali“ u istoriju. Na kraju knjige, autorka je u Prilozima, između ostalog, objavila i vrednu istorijsku građu kojom su konačno personalizovane sve članice Društva u Beogradu.
Obim istraživanja, hronološki raspon i metodološki pristup koji je omogućio sagledavanje celine postojanja, delatnosti i doprinosa ustanove „dugog trajanja“ kakva je bila Žensko društvo (1875–1942) učinili su da knjiga Jasmine Milanović predstavlja važan istoriografski doprinos razumevanju mnogih pojava u političkoj, društvenoj i kulturnoj istoriji Kneževine/Kraljevine Srbije i Kraljevine SHS/Jugoslavije. Autorkin istraživački i analitički postupak rekonstruisanja prošlosti Društva omogućio je uvid u mnoge oblasti naše prošlosti koje su bile podređene etabliranoj akademskoj istoriografiji. Još jednom je ukazano na to da su doprinosi žena bili ogromni za društvo zahvaćeno ratnim i posleratnim nedaćama. U mirnodopskim uslovima žene su imale ulogu regulatora u lošoj ili gotovo nepostojećoj socijalnoj politici države. Osim toga, tekstom Jasmine Milanović brojne žene koje su učestvovale u radu Društva postale su ličnosti s imenom i prezimenom. Uvidom u njihov rad pružila nam se mogućnost da bolje razumemo osnove na kojima je takođe začet ženski emancipatorski i feministički angažman u prvoj polovini 20. veka.
Ana Stolić