Antropolog među navijačima

01.11.15

Etnoantropološki problemi

U Beogradu je ove godine iz štampe izašla knjiga Ivana Đorđevića, naučnog saradnika Etnografskog instituta SANU, pod naslovom „Antropolog među navijačima“. Ova knjiga u izdanju Biblioteke XX vek proistekla je iz doktorske disertacije Ivana Đorđevića koja je odbranjena na Odeljenju za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu. Na 244 strana ovog dela koje su recenzirali Bojan Žikić i Goran Pavel Šantek, razmatraju se pitanja fudbala i navijača kroz više poglavlja. Nakon opširnog i informativnog Predgovora i Uvoda, autor predstavlja širi (evropski i globalni) kontekst razvitka i savremenog funkcionisanja ovog popularnog sporta (delovi „‘Narodna igra’ koja je osvojila svet“ i „Moja je nacija reprezentacija“), da bi se u ostalim poglavljima usredotočio na domaći, ‘srpskohrvatski’ teren („Događanje fudbala“), posebno se koncentrišući na analizu medija („Rat je počeo na Maksimiru?“) i pojedine ključne događaje u recentnoj fudbalsko-navijačkoj istoriji („Utakmice stoleća“). Nakon završnog poglavlja („Rat se završio na Maksimiru?“) dat je spisak korišćene literature i izvora i imenski indeks.
Ova knjiga predstavlja novi doprinos aktuelnoj akademskoj debati u društvenim naukama na temu sporta, koja se već duže vreme intenzivno razvija u zapadnim akademskim zajednicama i u okviru naučne produkcije na engleskom jeziku, a koja uključuje i sportske fenomene sa balkanskog područja. Đorđevićeva knjiga se naslanja na prethodna istraživanja iz ove oblasti, uključujući i ona ostvarena u postjugoslovenskim naučnim zajednicama. Fudbal i sportski navijači bili su tema istraživanja više autora u Hrvatskoj (posebno sociologa), poput Dražena Lalića, Srđana Vrcana, Ozrena Bitija i drugih. U Srbiji se ističu doprinosi Ivana Čolovića, Dejana Zeca, prethodni radovi Ivana Đorđevića itd, a sport i fudbal su naučno obrađivali i recenzenti ove knjige. Što se etnoantropološke discipline u Srbiji, a i šire, tiče, ovo je prvo delo koje u ovakvom opsegu pristupa temi sporta, posebno fudbala.
Autor razmatra fenomen „najbitnije sporedne stvari na svetu“ kroz etnoantropološku prizmu, smeštajući fudbal u domen popularne kulture, pri čemu implementira nekoliko teorijsko-metodoloških pristupa istraživanju, među kojima je ponajčešće rabljen Biligov koncept banalnog nacionalizma. Empirijska evidencija na kojoj se zasniva interpretacija su medijski izvori (prvenstveno štampa) i terenska građa (razgovori sa navijačima i opservacija fudbalskih utakmica). Đorđević se na prvom mestu bavi fudbalom i navijačima u Hrvatskoj i Srbiji, razmatrajući međuodnos ovog sporta sa ‘nacijom’, odnosno nacionalizmom. Autor prati dinamiku kolopleta koji sačinjavaju fudbal, nacionalizam i mediji, a koji perpetuira konstruisanu lojalnost prema ‘zamišljenoj’ zajednica kakva je nacija, i koji porađa jednu manju zajednicu, onu navijačku, koja ima svoj identitet, javni imidž i različite narative i prakse, među kojima je donedavno prominentna bila i ona koju je Ivan Čolović lucidno označio kao specifičnu „predvojničku obuku“. Đorđević navijače niti stigmatizuje niti apologizuje, što su u javnim diskursima bile krajnosti koje su najčešće bile prisutne, već prati evoluciju navijačkog fenomena u poslednjih najmanje 25 godina, kojeg pravilno kontekstualizuje u šire društvene i političke okvire, prateći dinamiku uspona i padova u (neformalnoj) vezi između navijačkih grupa i nacionalnih elita u toku tri decenije. Knjiga se koherentno osvrće na društveno-kulturnu uslovljenost sporta, da bi se postepeno fokusirala prvo na fudbal, a onda i na fudbalske navijače. Nekoliko prominentnih fudbalskih utakmica predstavljaju narativne čvorove oko kojih se gradi priča u ovoj knjizi, a na neke od njih je autor i sam otišao, pa daje živu sliku atmosfere na njima i oko njih, što rukopis čini dodatno zanimljivim. Posebno mesto u knjizi zauzima fudbalska utakmica između zagrebačkog Dinama i beogradske Crvene Zvezde, održana 1990. godine na stadionu Maksimir, koja je u međuvremenu zadobila karakteristike mitske priče o nezvaničnom početku rata i sl., a autor se osvrće i na naknadni život ovog ‘mita’ u recentno doba u hrvatskim i srpskim medijima.
Istovremeno, iako se ova knjiga bavi pre svega fudbalsko-navijačkim fenomenima u tranzicionoj Srbiji i Hrvatskoj, ona ne egzotizuje ovdašnji fudbal tako što bi ga posmatrala kao neki izolovani i poseban specijalitet začinjen jakim ‘balkanskim’ nacionalističkim začinom – autor ukazuje na jasne paralele u razvoju i ‘krizi’ fudbala i navijačke kulture tokom osamdesetih godina i kasnije u (post)jugoslovenskim zemljama i Velikoj Britaniji, a na više mesta naznačava jasnu i na dalje živu poveznicu između nacionalizma i sporta u nizu drugih zemalja. U završnim poglavljima knjige, Đorđević prepoznaje postepeni trend splašnjavanja nacionalističkog naboja na ovdašnjim tribinama i u medijima koji prate sport poslednjih godina. Autor svoje istraživanje kontekstualizuje i u duži vremenski odsečak tako što se osvrće na istorijat sporta i fudbala u Jugoslaviji u 20. veku, povlačeći paralele s evolucijom sporta i na hladnoratovskom Zapadu i na Istoku.
Knjiga „Antropolog među navijačima“ predstavlja i svojevrsni podsetnik na ključne momente u recentnoj istoriji fudbala na ovdašnjem prostoru, a katkad i otkriva pojedine trenutke koji nisu opštepoznati. U rukopisu je povremeno zastupljen i dokumentaristički stil pisanja koji nadodaje na zanimljivosti ove knjige koja je prvenstveno antropološka, no koja je jednostavno i čitljivo napisana, te razumljiva i širem krugu od uže stručnog. „Antropolog među navijačima“ tako nije delo koje je namenjeno samo ‘ljubiteljima’ ili poznavaocima fudbala, već čitaocima i u akademskom i u širem krugu koji su zainteresovani za društvenu stvarnost savremenih balkanskih društava, pošto ona ponajviše govori o ‘nama’ i društvenoj i političkoj atmosferi koja se tek prelama kroz fudbal i organizovane ljubitelje ovog sporta.

Dr Srđan Radović