01.07.22
Dalibor Denda, AUTO-JEDINICE U JUGOSLOVENSKOJ VOJSCI (1918–1941)
Motorna vozila predstavljaju osnovni vid snabdevanja i transporta oružanih snaga u čitavom svetu već decenijama, a stepen motorizacije zaraćenih strana često je presudno uticao na ishod borbenih dejstava. Razvoj automobila nije prošao nezapaženo ni u Srbiji, odnosno Jugoslaviji, čija je vojska nastojala da i na ovom polju, u skladu sa svojim mogućnostima, prati i primenjuje najnovija dostignuća. Upravo ovoj temi posvećeno je delo docenta na Vojnoj akademiji pukovnika Dalibora Dende Auto-jedinice u jugoslovenskoj vojsci (1918–1941). Autor se ovom temom već bavio u knjizi Automobil u srpskoj vojsci 1908–1918, tako da delo koje ovde prikazujemo predstavlja njen prirodan nastavak. Knjiga je pretežno zasnovana na građi iz fondova Vojnog arhiva i Arhiva Jugoslavije i bogato ilustrovana fotografijama od kojih su mnoge prvi put predstavljene javnosti.
U Predgovoru su obrazloženi cilj i metodologija istraživanja i dat kratak osvrt na dosadašnje radove vezane za temu iz naslova. Prvo poglavlje, „Razvoj motorizacije u svetu i izgradnja vojnih auto-jedinica“, obuhvata dva dela. Prvi se bavi motorizacijom vojske na svetskom nivou, pri čemu su posebno istaknuta iskustva Velike Britanije, Francuske, Nemačke, Italije, Sjedinjenih Američkih Država i Sovjetskog Saveza. Radilo se o državama sa ubedljivo najvećim kapacitetima auto-industrije na svetu, koje su ih i koristile za motorizaciju svojih oružanih snaga na različite načine, u skladu sa svojim finansijskim mogućnostima i doktrinarnim stavovima. Autor ističe činjenicu da je, suprotno brižljivo građenoj slici, nemačka vojska na početku Drugog svetskog rata u velikoj meri i dalje zavisila od konjske vuče i da je veliki nedostatak vozila veoma često nadoknađivan iz ratnog plena i porudžbinama od fabrika u okupiranim zemljama. Drugi deo posvećen je motorizaciji oružanih snaga dva jugoslovenska suseda, Rumunije i Bugarske.
Njihova iskustva sa motorizacijom potpuno su suprotna i proizilaze iz više faktora: razvoja industrije (Rumunija je imala sopstvenu fabriku kamiona) i činjenice da su Bugarskoj posle Prvog svetskog rata nametnuta ograničenja u pogledu naoružavanja, koja su uticala i na zaostajanje u motorizaciji njene vojske.
U drugom poglavlju, „Preduslovi za razvoj motorizacije u Jugoslaviji (1918–1941)“, Denda pokazuje kakve su bile mogućnosti za razvoj i upotrebu motorizacije jugoslovenske vojske. Njeno rukovodstvo se u najvećoj meri oslanjalo na železnicu kao osnovno sredstvo za prevoz i snabdevanje vojske, mada je jugoslovenska železnička mreža bila krajnje neravnomerno razvijena, a u nekim krajevima nije ni postojala. Ozbiljnijem razvoju putne mreže pristupilo se tek u drugoj polovini 1930-ih godina, na šta je, kako dokazuje autor, važan uticaj imala upravo vojska. Značajniji rezultati ostvareni su na planu snabdevanja gorivom i mazivom. Na teritoriji Jugoslavije postojale su do Drugog svetskog rata četiri rafinerije nafte (Bosanski Brod, Caprag, Osijek, Beograd), jednim delom je obezbeđeno i snabdevanje naftnim derivatima iz Rumunije i izgrađen je niz slagališta goriva i maziva širom Jugoslavije.
U nastavku istog poglavlja, autor predstavlja još dva činioca od značaja za motorizaciju jugoslovenske vojske: civilni automobilizam i domaću automobilsku industriju. Iako je po broju motornih vozila Jugoslavija zaostajala čak i za svojim susedima, brojno i kvalitativno stanje voznog parka omogućavalo je da se rekvizicija civilnih vozila za vojne potrebe izvede u odgovarajućoj meri. Sa druge strane, iako je još od 1923. iznet niz predloga i učinjen niz pokušaja da se u jugoslovenskoj državi otvori fabrika motornih vozila, ovo je ostvareno tek 1937, kada je određeno da Industrija avionskih motora u Rakovici kod Beograda proširi svoju delatnost i na proizvodnju kamiona. Ipak, njihova izrada je zaista pokrenuta tek 1940, tako da do ulaska Jugoslavije u Drugi svetski rat nije mogla zadovoljiti potrebe vojske. Treba istaći i činjenicu da je postojala zamisao o proizvodnji lakih oklopnih vozila za snabdevanje i lakih tenkova u fabrici „Jasenica“ u Smederevskoj Palanci, ali da do njenog ostvarenja nije došlo.
Poglavlje „Automobilske jedinice u Vojsci Kraljevine SHS (1918–1929)“ prikazuje njihove prve godine. Autor predstavlja obezbeđivanje tehničkih sredstava za vojsku novonastale jugoslovenske države iz ratnog plena i nabavkama od saveznika, a kasnije i kroz ratne reparacije. Posebnu pažnju posvećuje kadrovima auto-službe, u koju su primani i pripadnici bivše austrougarske vojske, a zatim organizovani kursevi za obuku novog ljudstva. Veoma detaljno su navedeni ispitni programi za sticanje činova za starešine automobilske službe. Obrađeno je i stvaranje formacije automobilskih jedinica, odnosno Glavne auto-komande sa Šoferskim bataljonom i auto-odreda pri Ministarstvu vojske i mornarice i komandama armijskih oblasti, čija su auto-odeljenja delovala pri komandama divizijskih oblasti i Konjičke divizije. Baveći se doktrinarnim pitanjima, Denda napominje da je jugoslovenska doktrina o upotrebi motornih vozila bila zasnovana na francuskoj, koja je nalagala postojanje što manje automobilske službe u mirno doba zbog smanjenja troškova i oslanjanje na rekviziciju vozila od civila u ratu.
U poglavlju „Automobilska služba u Vojsci Kraljevine Jugoslavije (1929–1935)“ autor je obradio formacijske izmene koje je u pomenutom periodu pretrpela ova služba. Glavna autokomanda i Šoferski bataljon su ukinuti, Ministarstvo vojske i mornarice i armijske oblasti su dobile svoje auto-komande, a auto-odeljenja su prešla u sastav divizijskih oblasti i Konjičke divizije. Auto-komande su preuzele i obuku ljudstva, a pravno je regulisan i status oficira specijalista auto-vozarske službe. Doneti su i propisi o bezbednosti saobraćaja i upotrebi, održavanju i bojenju vozila.
Poglavlje „Razvoj automobilske službe (1935–1939)“ bavi se periodom velikih promena u automobilskoj službi na svim poljima, kao i ubrzanom modernizacijom voznog parka u vreme opšteg naoružavanja evropskih zemalja. Dotadašnje auto-komande zamenjene su 1935. automobilskim pukovima, odredi bataljonima, a odeljenja četama. I ovde se, prema autoru, jugoslovenska vojska oslanjala na francuska iskustva. Iste godine su započele velike nabavke motornih vozila u Čehoslovačkoj, posebno za potrebe konjice i artiljerije, ali i sa ciljem da se premosti očekivani nedostatak specijalnih i teretnih vozila koji ne bi mogao da se nadomesti rekvizicijom od civila u vreme rata. U odeljku posvećenom obuci kadrova, Denda pokazuje da su velike probleme predstavljali nedovoljan broj vozača obučenih u civilstvu i upućivanje civila sa vozačkom dozvolom na odsluženje vojnog roka van auto-jedinica, ali da je bitan iskorak učinjen formiranjem Škole za rezervne autovozarske oficire, čime bi se rešio problem nedostatka odgovarajućih starešina u ratu.
Period najdinamičnijeg razvitka autojedinica u jugoslovenskoj vojsci obrađen je u poglavlju „Automobilska služba 1939–1941“. Usled zaokreta u spoljnoj politici, Jugoslavija je velike količine motornih vozila za vojne potrebe nabavljala u Nemačkoj, Italiji i Češkomoravskom protektoratu, dok je 1.000 američkih kamiona „Ševrolet“ nabavljeno isključivo za upotrebu tokom rata i raspoređeno u više slagališta širom zemlje. Baveći se izmenama u formaciji auto-jedinica u ovom periodu, autor dokazuje da je jugoslovenska vojska do Aprilskog rata uspela da motorizuje 40% komore, što se može smatrati zavidnim rezultatom za to vreme. Od posebnog značaja je činjenica da su tek 1940. oficiri specijalisti za auto-vozarsku saobraćajnu službu prevedeni u automobilske oficire, čime je automobilska služba postala pomoćni rod vojske. Stanje u auto-jedinicama pred Aprilski rat, prema Dendi, bilo je zadovoljavajuće, kako po stanju voznog parka, tako i po moralnom stanju ljudstva.
Posebno poglavlje „Auto-jedinice u sastavu vazduhoplovstva“ bavi se njihovim funkcionisanjem tokom čitavog međuratnog perioda. Ove jedinice nastale su u vidu auto-odreda pri vazduhoplovnim komandama, a zatim pukovima, da bi 1935. bile preformirane u auto-čete i radionice u sastavu odgovarajućih pozadinskih jedinica Vazduhoplovstva Vojske. U periodu pred Drugi svetski rat ove jedinice su u dobroj meri popunjene vozilima iz domaće proizvodnje.
Završno poglavlje, „Automobilske jedinice u Aprilskom ratu 1941. godine“, bavi se upotrebom auto-jedinica tokom ovog kratkotrajnog sukoba. Autor nabraja jedinice koje je trebalo formirati od vozila iz ratne rezerve i rekvizicije, ali i ističe probleme sa rekviriranjem vozila od civila na prostoru Hrvatske banovine izazvane držanjem vođstva Hrvatske seljačke stranke prema mobilizaciji. Na dva primera, 66. i 71. automobilskog bataljona, Denda je pokazao sa kakvim su se problemima suočile auto-jedinice tokom Aprilskog rata: kasno aktiviranje, loše stanje puteva dodatno pogoršano nepovoljnim vremenskim prilikama, velika izloženost napadima iz vazduha.
U Zaključku autor sumira svoje istraživanje. Posebnu zanimljivost predstavlja odeljak Znamenite ličnosti u kojem se nalaze biografije 23 oficira jugoslovenske vojske koji su naročito uticali na razvoj automobilske službe jugoslovenske vojske. Na kraju knjige priloženi su spisak izvora i literature i biografija autora. Kroz čitavu knjigu autor ubedljivo dokazuje da je jugoslovenska vojska u periodu između svetskih ratova bila svesna značaja upotrebe motornih vozila, ali da je ujedno bila opterećena nedostatkom finansijskih sredstava, nedovoljnom domaćom industrijskom bazom i slabim mogućnostima za popunu ljudstvom izazvanim izrazitom tehničkom neprosvećenošću stanovništva Jugoslavije kako bi auto-jedinice došle do odgovarajućeg obima. Nedostatak knjige leži u tome što ni na koji način nije pomenuta upotreba motornih vozila u mornarici.
Ukupno uzev, delo Auto-jedinice u jugoslovenskoj vojsci (1918–1941) može se smatrati značajnim doprinosom srpskoj istoriografiji i sigurno će doprineti boljem razumevanju stanja u kojem se nalazila jugoslovenska vojska 1941. i razloga koji su doprineli njenom brzom slomu u Aprilskom ratu. Stoga ovu knjigu najtoplije preporučujemo naučnoj i široj javnosti.
Ilija Kukobat
01.06.21
Vojnoistorijski glasnik
U 2021. godini u posebnim izdanjima biblioteke "Vojna knjiga" Medija centra „Odbrana“ u tiražu od 300 primeraka, pojavila se monografija pukovnika dr Dalibora Dende posvećena istorijatu automobilskih jedinica jugoslovenske vojske između dva svetska rata. Koizdavač je i Uprava za logistiku Generalštaba Vojske Srbije, na čiji zahtev je knjiga i štampana.
Rukopis predstavlja logičan nastavak prethodnih istraživanja autora objavljenih u knjizi Automobil u srpskoj vojsci 1908–1918 u izdanju Odeljenja za transport Sektora za materijalne resurse Ministarstva odbrane Republike Srbije iz 2008. godine i više manjih radova posvećenih istorijatu razvoja tog segmenta Saobraćajne službe.
Rad pukovnika dr Dalibora Dende bazirao se na arhivskim istraživanjima fondova srpske vojske (za period 1918–1920) i vojske Kraljevine SHS/Jugoslavije iz Vojnog arhiva u Beogradu (Popisnici 3, 3a, 4/1, 4/2, 4/3, 5, 7 i 17 i DPP – Dosijei personalnih podataka oficira BJV) i Arhiva Jugoslavije (fond 38 – Centralni Pres-biro, fond 65 – Ministarstvo trgovine i industrije Kraljevine Jugoslavije, fond 74 – Dvor Kraljevine Jugoslavije i fond 230 – Ministarski savet Kraljevine Jugoslavije). Značajan izvor podataka predstavljala je za autora i štampa iz istraživanog perioda, a naročito Službeni vojni list, Službene novine, Automotor i Vreme, dok su za praćenje razvoja doktrine i vojne misli od posebno korisni bili radovi objavljeni u jugoslovenskoj vojnoj štampi (Ratnik, Konjički glasnik).
Knjiga je u najvećoj meri proistekla iz autorove magistarske teze Motorizacija jugoslovenske vojske 1918–1941 odbranjene na Filozofskom fakultetu Beogradskog univerziteta još 2008. godine, koja je dopunjena naknadnim istraživanjima objavljene građe (četiri naslova), memoarske literature (četiri naslova), uredaba i pravila (deset naslova), obimne domaće i inostrane literature (66 naslova) kao i stručnih radova dostupnih na internetu (devet adresa). Autor je koristio i nekoliko manjih sopstvenih radova na slične teme, od kojih onaj o vojnom faktoru i izgradnji fabrike automobila u Kraljevini Jugoslaviji objavljen u svezci 3-4 časopisa Tokovi istorije za 2008. godinu uz manje izmene predstavlja i sastavni deo rukopisa.
Knjiga je podeljena na Predgovor (str. 7–15), osam poglavlja i zaključak (str. 301–308) kao i biografski leksikon sa kroki portretima 23 ličnosti od značaja za razvoj vojnog automobilskog transporta u Kraljevini SHS/Jugoslaviji. Sadržaj zasvođuje spisak korišćenih izvora i literature i kratka biografija autora. U predgovoru se autor osvrnuo na rezultate dosadašnjih istraživanja i korišćene izvore i literaturu. U prvom, uvodnom poglavlju (str. 17–51 predstavljen je razvoj civilne i vojne motorizacije u svetu kao i u vojskama jugoslovenskih balkanskih suseda (Rumunija, Bugarska i Grčka). U drugoj celini pod naslovom Preduslovi za razvoj motorizacije u Jugoslaviji (1918–1941) (str. 53–101) autor je progovorio o razvoju železničke i putne infrastrukture kao osnove za mobilizaciju i koncentraciju Jugoslovenske vojske, problemima sa obezbeđivanjem pogonskog materijala, civilnom automobilskom transportu kao osnovi za zadovoljavanje mobilizacijskih potreba Jugoslovenske vojske u slučaju rata, kao i uticaju vojnog faktora na izgradnju prve fabrike automobila u Jugoslaviji.
U trećem poglavlju pod naslovom Automobilske jedinice u Vojsci Kraljevine SHS (1918–1929) (str. 103 – 171) obrađen je period u kome se počinje sa izgradnjom auto-jedinica u periodu primirja, nakon Velikog rata, na osnovama nasleđenim od Srpske vojske ali i uz korišćenje sredstava i kadrova poražene austro-ugarske armade. To je i period u kome je izvršena i reforma automobilske službe u periodu od 1922 do 1924. godine, kojom je ona postavljena na organizaciono savremenije osnove. Tada je prema francuskom obrascu usvojena i doktrina o upotrebi automobilskog transporta, urađena su prva pravila i obučen veći broj starešina koji će postati vremenom i glavni nosioci razvoja automobilske službe u narednom periodu. Autor ističe da glavni način nabavke automobila i rezervnih delova predstavlja u prvom periodu ratni plen i otkup korišćenih vozila iz savezničkog voznog parka, a nakon toga glavni izvor popune postaju ratne reparacije iz Nemačke.
U četvrtom poglavlju (str.173–199) autor se osvrnuo na razvoj automobilske službe u Kraljevini Jugoslaviji od 1929. godine, kada je promenjena formacija i umesto auto-odreda uvedene armijske autokomande i Auto-komanda Ministarstva vojske i Mornarice, do 1935. godine kada se prešlo na novu formaciju po kojoj su dotadašnje autokomande zamenili automobilski pukovi. I ovde je u fokusu obuka kadrova, dok se veća pažnja posvećuje propisima o bezbednosti saobraćaja i brizi o motornim vozilima.
Peto poglavlje (str. 201–235) bavi se razvojem automobilske službe u periodu od 1935. do 1939. godine. Centralne teme jesu formacijske i doktrinarne promene sprovedene u periodu od 1935. do 1937. godine, izrada planova motorizacije vojske i opremanja automobilskih jedinica u periodu koji je neposredno prethodio Drugom svetskom ratu (1936 – 1939) i obukom kadrova u tom periodu koja je podignuta na veći organizacioni nivo formiranjem zasebne Škole za auto-vozarske oficire.
Šesto poglavlje (str. 237– 273) daje stanje u automobilskoj službi Jugoslovenske vojske u periodu koji je prethodio ulazaku zemlje u rat (1939–1941). U njemu su obrađene ubrzane nabavke motornih vozila za vojne potrebe, reorganizacija automobilskih jedinica koja je sa tim neposredno bila povezana, ubrzana i masovnija obuka kadrova kao i stanje u auto-jedinicama pred Aprilski rat. Tada je, najvećim delom iz Nemačke, Češke i Italije, kao i SAD nabavljeno oko dve hiljade motornih vozila za potrebe vojske. Autor ukazuje da je sa nabavkama novog automobilskog materijala došlo i do promene ratne formacije, tako da je pred Aprilski rat u jugoslovenskoj operativnoj vojsci broj auto-bataljona povećan sa sedam na 14, zahvaljujući čemu je motorizovano oko 40% komore, dok je ostalih 60% bilo sa životinjskom vučom. Takođe, sa rastom kadra automobilskih i motorizovanih jedinica koji je tim nabavkama bio uslovljen, javila se potreba za izmenom njihovog statusa, pa su izmenama i dopunama Zakona o ustrojstvu Vojske i Mornarice pred rat uvedeni automobilski oficiri i stručni automobilski oficiri, čime je automobilska služba uzdignuta i prerasla u samostalan pomoćni rod vojske.
U sedmom poglavlju (str. 275–289) obrađeni su razvoj formacije i obuka kadrova u automobilskim jedinicama Jugoslovenskog kraljevskog vazduhoplovstva, dok je u osmom poglavlju (str. 291–300) dat pregled učešća nekih većih automobilskih jedinica (66. i 71. autobataljon) u Aprilskom ratu, nakon čega slede zaključna razmatranja autora i prilozi sa 23 biografije istaknutih oficira automobilske službe. Knjiga je bogato ilustrovana originalnim fotografijama iz Vojnog muzeja, Arhiva Jugoslavije i Vojnog arhiva u Beogradu, javno dostupnim fotografijama nemačkog Saveznog arhiva (Bundesarchiv) te originalnim fotografijama, rumunske i bugarske provinijencije, privatnih kolekcija i sa internet sajtova. Sve ilustracije prikazane su na savremen i dopadljiv način, što samo može služiti na čast kako grafičkom dizajneru Oliveri Sinadinović, tako i samom izdavaču, Medija centru "Odbrana". Zahvaljujući ovoj, kao i prethodnoj knjizi pukovnika D. Dende o razvoju automobilskih jedinicau srpskoj vojsci, te dokumentarno fundiranom opisu razvoja autojedinica u JNA u ediciji Razvoj oružanih snaga SFRJ, možemo zaključiti da je istorijat ovog važnog segmenta Saobraćajne službe naše vojske za period od 1908. do 1990. godine sa izlaskom iz štampe monografije Auto-jedinice u Jugoslovenskoj vojsci (1918–1941) na stručno valjan i stilski dopadljiv način u potpunosti obrađen.
dr Tatjana Milošević
