Tenkisti Kraljevine Jugoslavije

01.07.22

Istorija 20. veka, 1.7.2022.
Od bitke na Somi 1916. godine, vođenje borbenih dejstava ne može se zamisliti bez oklopnih sredstava. Uz 90-godišnjicu od formiranja prve jugoslovenske oklopne jedinice, pred čitaocima se našla studija pukovnika Dalibora Dende, docenta na Vojnoj akademiji i istraživača u Institutu za strategijske studije, Tenkisti Kraljevine Jugoslavije. Ovo delo posvećeno je jednoj prilično zanemarenoj temi iz jugoslovenske vojne istorije i u najvećoj meri zasnovano na neobjavljenoj građi Vojnog arhiva i Arhiva Jugoslavije. Uz to, knjiga je bogato ilustrovana fotografijama iz zbirki Vojnog muzeja i više privatnih kolekcija.
U Predgovoru, autor je dao pregled dosadašnje literature vezane za ovu temu i izneo osvrt na korišćenu izvornu građu. Uvodno poglavlje predstavlja istorijat oklopnih snaga od njihovog nastanka u Prvom svetskom ratu do 1941. godine. Ovde je predstavljen tehnološki razvoj tenkova kao i razlike u doktrinarnim pogledima između različitih država. Tako su u Francuskoj tenkovi do Drugog svetskog rata uglavnom smatrani sredstvima podrške i kontranapada, dok su u Sovjetskom Savezu, Velikoj Britaniji i Nemačkoj postali sredstvo manevra i proboja fronta. U analizi dejstava na Zapadnom frontu 1940, autor iznosi zaključak da Nemcima pobedu nije donela brojčana premoć, već bolja upotreba oklopnih jedinica i sadejstvo sa drugim vidovima i rodovima vojske. Naredni odeljak autor je posvetio oklopnim snagama jugoslovenskih suseda. Najrazvijenije tenkovske jedinice među njima, mada su po svim parametrima zaostajale za drugim velikim silama, imala je Italija zahvaljujući sopstvenoj industrijskoj bazi, dok su drugi jugoslovenski susedi morali da ih uvoze. Pored toga, Bugarska, Mađarska i Austrija imale su veoma skromne oklopne snage zbog ograničenja nametnutih mirovnim ugovorima i pristupile su njihovom ozbiljnijem razvoju tek po ukidanju ovih ograničenja.
Prvo poglavlje, „Od ideje do tenka 1919– 1931”, bavi se prvim pokušajima jugoslovenske vojske da nabavi oklopna borbena sredstva, kao i razvojem jugoslovenske doktrinarne misli o upotrebi tenkova u tom periodu. Kako Denda primećuje, „savremeni razvoj oklopne borbene tehnike i iskustva iz njene borbene upotrebe nisu ostali nepoznanica ni za jugoslovenski vojni vrh“, tako da su već 1919–1920. i 1924. godine činjeni koraci u pravcu nabavke francuskih tenkova, ali su se završili neuspešno iz više razloga: prvi put zbog nedovoljne količine tenkova kod Francuza, a drugi put zbog nedovoljno obezbeđenog novca. Ipak, prvi tenkovi tipa Reno Kegres konačno su stigli u Kraljevinu SHS 1929. godine i iskorišćeni su za formiranje prve dve čete „bornih kola“, kako su tada ova sredstva nazivana. Ovo je učinilo Kraljevinu Jugoslaviju jednom od poslednjih evropskih zemalja koje su uvele tenkove u svoje naoružanje. Autor ističe činjenicu da su pre Jugoslavije to uradile i male države poput Litvanije i Finske, dok su Poljska i Čehoslovačka pokrenule sopstvenu proizvodnju. Za sve to vreme jugoslovenski oficiri upoznavali su se sa različitim gledištima na upotrebu tenkova, dok je vojska u celini usvojila francusku doktrinu upotrebe tenka kao sredstva za podršku pešadiji. Ipak, doktrina odbrane od tenkova razrađena je na osnovu nemačkih iskustava iz Prvog svetskog rata.
Drugo poglavlje „Tenkovske jedinice u jugoslovenskoj vojsci 1932–1941“ posvećeno je periodu tokom kojeg je iznet niz planova za modernizaciju jugoslovenskih oklopnih snaga, kako u tehničkom, tako i u doktrinarnom smislu. Jugoslovenski vojni vrh zalagao se za značajno proširenje i modernizaciju tenkovskih formacija. U uslovima sveopšteg naoružavanja u Evropi razmatrane su nabavke tenkova praktično u svim zemljama koje su ih proizvodile, ali su najveću poteškoću predstavljale nepovoljne finansijske prilike i nedostatak novca za bilo kakve značajnije nabavke. Iz tih razloga je jugoslovenska vojska do 1941. uspela da nabavi još 34 tenka Reno FT iz Francuske i Poljske, zatim osam tanketa Š-I-d iz Čehoslovačke i 54 moderna laka francuska tenka R-35 u proleće 1940. godine. Skopčan s nabavkama bio je i plan povećanja broja tenkovskih jedinica (po jedan bataljon srednjih tenkova na svaku armiju i bataljon teških tenkova u rezervi Vrhovne komande, kao i posebne formacije tanketa u motorizovanim konjičkim brigadama), ali je tek 1936. formiran Prvi, a 1940. i Drugi bataljon bornih kola, dok je osam tanketa od 1937. činilo Eskadron brzih bornih kola. Prema Dendi, sve do izbijanja Drugog svetskog rata jugoslovenski doktrinarni pogledi na upotrebu tenkova u borbi i dalje su se zasnivali na francuskim, da bi se zatim naglo promenili u svetlu nemačkih uspeha u prvim godinama ovog sukoba. Ipak, nova shvatanja, bazirana na nemačkim iskustvima i vojnoj literaturi, prihvaćena su suviše kasno da bi se sprovodila u praksi.
Posebnu pažnju u ovom poglavlju Denda je posvetio obuci jugoslovenskih tenkista. Školovanje starešina bilo je vezano za državu porekla nabavljenih tenkova, dok se ozbiljnim vežbama tenkovskih jedinica sa drugim rodovima vojske pristupilo u drugoj polovini 1930-ih, a naročito 1940. godine. Ovde su se pokazale mnoge slabosti jugoslovenskih oklopnih jedinica: nenaviknutost trupa na sadejstvo sa tenkovima, mali broj školovanih starešina, zastarelost velikog broja vozila. Još jedna posebno izdvojena tema jeste učešće tenkista u puču od 27. marta 1941. Oni su veoma aktivno učestvovali u onemogućavanju bilo kakvog delovanja protivnika, pri čemu se kao naročito zanimljiv događaj izdvaja privođenje načelnika Glavnog generalštaba, armijskog generala Petra Kosića od strane pripadnika Drugog bataljona bornih kola.
Treće poglavlje, „Jugoslovenski tenkisti u Aprilskom ratu“, posvećeno je dejstvima oklopnih jedinica u kratkotrajnoj odbrani Jugoslavije 1941. godine. Kako Denda jasno pokazuje, ove jedinice (dva bataljona sa po tri čete i jedan eskadron) bile su suviše malobrojne, loše opremljene i nepovoljno raspoređene kako bi imale bilo kakav značajniji uticaj na tok ratnih zbivanja. Jugoslovenska vojska raspolagala je, prema autoru, sa 117 oklopnih vozila, od čega samo 62 moderna (54 tenka i osam tanketa). Po jedna četa Prvog bataljona bornih kola nalazila se u Skoplju, Zagrebu i Sarajevu, 1. četa Drugog bataljona takođe se nalazila u Skoplju, dok su Eskadron brzih bornih kola i ostatak Drugog bataljona bili u rezervi Vrhovne komande. Dešavalo se da na pravcima gde je jugoslovenska vojska upućivala čete bornih kola Nemci koriste čitave oklopne divizije. Ratna iskustva jugoslovenskih oklopnih jedinica veoma su različita, kao što je predstavljeno u ovom poglavlju: neke jedinice nisu ni učestvovale u borbi, dok su neke u skladu sa svojim mogućnostima hrabro pružale otpor neprijatelju koji je uživao svaku vrstu nadmoći, pri čemu se posebno može istaći suprotstavljanje Eskadrona brzih bornih kola nemačkoj oklopnoj koloni kod Topole.
Završni deo knjige čine Zaključak, Biografije oficira tenkista, Tipovi tenkova Jugoslovenske vojske, spisak izvora i literature, biografija autora i rezime na engleskom jeziku. Posebno bismo istakli biografski odeljak, koji prikazuje profesionalni razvoj tenkovskih oficira jugoslovenske vojske. Neki od njih su služili i posle Drugog svetskog rata u Jugoslovenskoj (narodnoj) armiji, nastavljajući na neki način tradiciju predratnih oklopnih jedinica u novim okolnostima.
Pored toga što je metodološki dobro utemeljena, knjiga je napisana jasno i razumljivo, što je čini prijemčivom za sve čitaoce. Zbog svega navedenog, smatramo da će knjiga Tenkisti Kraljevine Jugoslavije naići na pozitivan odziv kako stručne, tako i šire javnosti.
Ilija Kukobat

01.09.20

Vojnoistorijski glasnik

U oktobru 2020. godine u izdanju Medija centra „Odbrana” i Instituta za strategijska istraživanja Univerziteta odbrane pojavila se knjiga pukovnika dr Dalibora Dende, posvećena najranijoj istoriji oklopnih jedinica jugoslovenske vojske, čiju tradicije baštini i Vojska Srbije.
Rad pukovnika dr Dalibora Dende bazira se na arhivskim istraživanjima fondova srpske vojske (za period 1918–1920) i vojske Kraljevine SHS/Jugoslavije iz Vojnog arhiva u Beogradu (popisnici 3, 3a, 4/1, 4/2, 4/3, 4/4, 5, 7, 16 i 17 i DPP – dosijei personalnih podataka oficira BJV) i Arhiva Jugoslavije (fond 38 – Centralni Pres-biro i fond 334 – Ministarstvo inostranih dela– personalno), kao i rukopisima i pravilima koja se čuvaju u Univerzitetskoj biblioteci Univerziteta odbrane (do skora Centar za bibliotekarstvo, vojnonaučnu dokumentaciju i informacije). Značajan izvor podataka predstavljao je za autora i Službeni vojni list, u kojem je našao dosta elemenata u vezi sa obukom i formiranjem jedinica (uredbe, oglasi, konkursi, nastavni planovi i programi, naredbe o postavljenju i slično), dok su za praćenje razvoja doktrine i vojne misli o tenkovima od najvećeg značaja bili radovi objavljeni u jugoslovenskoj vojnoj štampi (Ratnik, Pešadijski glasnik, Artiljerijski glasnik, Konjički glasnik, Pešadijskoartiljerijski glasnik, Vojni vesnik) i vojnostručnoj literaturi (knjige, uredbe, pravila).
Osnovu knjige čini šest manjih autorovih radova posvećenih izgradnji oklopnih i motorizovanih jedinica u Vojsci Kraljevine Jugoslavije, objavljenih u sveskama časopisa Vojnoistorijski glasnik i Istorija 20. veka, koji su proistekli u najvećoj meri iz njegove magistarske teze Motorizacija jugoslovenske vojske 1918–1941, odbranjene na Katedri za istoriju Jugoslavije Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu jula 2008. godine i kroz ovu knjigu dopunjeni naknadnim istraživanjima objavljene građe (sedam naslova), memoarske literature (četiri naslova), uredaba i pravila (pet naslova) i obimne domaće i inostrane literature (125 naslova).
Knjiga je podeljena na „Predgovor” (7–24), četiri poglavlja, zaključak i priloge koji čine biografski leksikon i opis tipova tenkova korišćenih u Vojsci Kraljevine Jugoslavije. Sadržaj zasvođuje spisak korišćenih izvora i literature, kratka biografija autora i rezime na engleskom jeziku. Autor se u „Predgovoru” osvrnuo na rezultate dosadašnjih istraživanja i korišćene izvore i literaturu. U uvodnom poglavlju (25–107) predstavljen je razvoj tenkovskih jedinica od pojave prvih ideja do njihovog uvođenja u naoružanje i borbene upotrebe u Prvom svetskom ratu. Dat je i pregled njihovog razvoja kod najznačajnijih evropskih armija između dva svetska rata, kao i kod jugoslovenskih suseda (Italija, Austrija, Mađarska, Rumunija, Bugarska, Grčka i Albanija). U drugoj celini pod naslovom „Od ideje do tenka 1919–1931” (109– 160) govori o prvim planovima za izgradnju tenkovskih jedinica kod jugoslovenske vojske, naporima jugoslovenskih vojnih i civilnih vlasti da se realizuju i faktorima koji su na tu realizaciju uticali, o razvoju doktrine i obuke. Celina je podeljena na tri ključna perioda za sagledavanje istorijskog konteksta procesa uvođenja i izgradnje tenkovskih jedinica. Prvi je period od 1919. do 1921, kada je jugoslovenski vojni vrh sa vojvodom Živojinom Mišićem na čelu pokušavao da nabavi prve tenkove od francuske istočne vojske i koristio postojanje tenkovskih jedinica u njenom sastavu za obuku jugoslovenskih oficira, podoficira i vojnika. Drugi period od 1922. do 1929. jeste period u kome je jugoslovenska vojska i dalje bez sopstvenih tenkova u naoružanju, ali u kom se postavljaju osnove jugoslovenske vojne doktrine o taktičkoj upotrebi tenkova i odbrani od njih i šalju nove grupe oficira i podoficira na obuku u Francusku. To je i period u kome su na osnovu francuskog ratnog zajma obezbeđena i sredstva za nabavku prvih tenkova i definitivno doneta odluka o njihovom uvođenju u naoružanje jugoslovenske vojske. Treći period, od 1929. do 1931, jeste vreme u kom se iz Francuske nabavljaju prvi tenkovi i formiraju prve manje tenkovske jedinice (po jedna četa u Kragujevcu, zatim Sarajevu i Beogradu) i sa ovim borbenim sredstvom upoznaju najpre jugoslovenski oficiri.
U trećem poglavlju „Tenkovske jedinice u Jugoslovenskoj vojsci od 1932. do 1941” (160–251) obrađen je period u kome se pojavljuje plan generala Milana Nedića o masovnijem proširenju formacije i stvaraju prve veće tenkovske jedinice (1. i 2. bataljon bornih kola), te počinje njihovo uvođenje u jugoslovensku konjicu (eskadron brzih bornih kola). Nakon dobijanja dela zastarele tehnike iz Francuske, Jugoslavija se tada sve više okreće snabdevanju iz Čehoslovačke i svoje planove o proširenju formacije tenkovskih jedinica pokušava da ostvari osloncem na tu članicu Male Antante. Tada se i konačno formira jugoslovenska vojna doktrina o upotrebi oklopnih jedinica i odbrani od njih uz oslonac na čehoslovačka pravila, dok se jedan broj oficira šalje na obuku u centre čehoslovačkih tenkovskih jedinica (Moravice, Milovice i Viškov). To je i period u kom je jugoslovenska odbrambena koncepcija doživela poraz i koji je obeležen jugoslovenskim naporima da se zbog priprema za rat tenkovi nabave na svim mogućim stranama. Tada se počinje i sa potpunijim izvođenjem obuke uz praćenje i usvajanje doktrinarnih promena koje su donele operacije u Poljskoj i na Zapadnom frontu i omasovljavanjem kadrova za tenkovske jedinice jugoslovenske vojske. Ovo poglavlje završava se rekonstrukcijom uloge jugoslovenskih tenkista u puču od 27. marta 1941. godine.
Poslednje poglavlje (252–281) čini detaljna rekonstrukcija učešća jugoslovenskih tenkovskih jedinica u borbenim dejstvima u toku kratkotrajnog Aprilskog rata, nakon čega slede zaključna razmatranja.
Rad je obogaćen i prilozima koji sadrže 59 biografija oficira tenkista, kao opis i tehničko-taktičke karakteristike tenkova u upotrebi u Vojsci Kraljevine Jugoslavije. Knjiga je bogato ilustrovana originalnim fotografijama iz Vojnog muzeja, Arhiva Jugoslavije i Vojnog arhiva u Beogradu, javno dostupnim fotografijama nemačkog Saveznog arhiva (Bundesarchiv), te originalnim fotografijama mađarske, rumunske i bugarske provinijencije, privatnih kolekcija i sa internet sajtova.
Ova knjiga predstavlja i krunu jednog dugotrajnog istraživačkog procesa na rekonstrukciji najranije istorije srpskog oklopa, koji je autor započeo još 2001. diplomskim radom Tenkovi i modernizacija jugoslovenske vojske 1921–1925 (ideje i doktrina), odbranjenim na Katedri za istoriju Jugoslavije Filozofskog fakulteta u Beogradu. Iako je reč o vojnoj tematici koju karakteriše specifičan način izražavanja, stil autora umnogome je doprineo da ovo štivo bude zanimljivo napisano i lako čitljivo, pa ga i zbog toga preporučujemo naučnoj javnosti i široj čitalačkoj publici.
Dr Tatjana Milošević