01.01.20
Istorijski časopis
„Kako pisati putopis hodeći kroz časopis? Svaki putopisac birao bi druge staze – jedinstvenog puta nema“, zapisala je u Reči na kraju Ljiljana Čolić, autorka dragocene monografije posvećene časopisu Carigradski glasnik, svojevrsnom „organu otomanskih Srba“, tj. Srba koji su krajem 19. i početkom 20. veka živeli u granicama Osmanske imperije. Ova kapitalna knjiga donosi brižljivo prikupljen, znalački i s ljubavlju odabran, nadasve akribično obrađen materijal koji je iz nedelje u nedelju punio stupce Glasnika, šireći među Srbima prosvećenost i kulturu, negujući srpske duhovne vrednosti i nacionalne ideale. Ljiljana Čolić je pred sobom imala veoma izazovan, gotovo nesavladiv zadatak – da od više od pedeset hiljada napisa na obilje tema odabere one koji su autentičan „svetilnik srpstva“, koji na najbolji način svedoče o brizi za sveukupno stanje srpskog naroda i koje valja i danas čitati.
Neki članci objavljeni u Carigradskom glasniku delom su korišćeni u nauci, u radovima Petra Mitropana, Vladimira Bovana, Dragane Stojanović Novičić, Vladana Virijevića. Ipak, monografija Ljiljane Čolić prvi je sveobuhvatni pregled ovog bogatog novinskog i književnog korpusa koji je i dalje u mnogim aspektima izazovan, zanimljiv i aktualan. Carigradski glasnik bio je privatni nedeljnik koji je izlazio u Istanbulu od 1895. do 1909. godine. Njegovi vlasnici bili su Nikodim Savić (1895–1897, od broja 1 do br. 15), Kosta Grupčević (od broja 15 1897. do broja 33 1909) i Temko Popović (od broja 33 1909. godine). Za četrnaest godina izlaženja promenilo se više urednika, među kojima su pomenuti Nikodim Savić, Kosta Grupčević i Temko Popović, ali i Sava Avramović, Svetolik Jakšić, Stojan Kapetanović i drugi, s tim što su osnovna koncepcija lista i njegova misija ostajale nepromenjene – a to je očuvanje i razvoj srpske duhovnosti, prosvete i ostvarivanje nacionalnih ciljeva srpskog naroda u celini. Pokretanje ovakvog lista i njegova urednička politika nadahnuti su idejama Stojana Novakovića, srpskog poslanika u Carigradu, koji se zalagao, kako navodi Čolić, za „legalne metode prosvetne i kulturne politike“. U Carigradskom glasniku donošeni su prilozi velikog broja saradnika, ali su prenošeni i članci iz strane štampe. Od samoga početka Kraljevina Srbija je pomagala distribuciju i obavezivala sve koji primaju državne prinadležnosti na pretplatu, budući da nije bila u prilici da na druge načine, pre svega finansijski, pomogne Carigradski glasnik.
Ovaj list izlazio je u doba vladavine sultana Abdulhamida II (1876– 1909), u vreme sultanskog despotizma i cenzure. „Mi blagodarimo poštovanome cenzoru našeg lista, gospodinu Ali Fehmi efendiji koji naš list već deset godina savesno i pažljivo cenzuriše“, napisalo je uredništvo povodom desetogodišnjice izlaženja Carigradskog glasnika.
To rečito govori o prilikama koje nisu bile naklonjene kritici ili pozivima na promenu poretka ili oslobođenje delova srpskog naroda koji se još nalazio pod turskom vlašću. Stoga je koncepcija lista bila takva da se o politici pisalo onoliko koliko je to bilo od „nasušne potrebe“ za čitaoce, pri čemu se vodilo računa o trenutno dobrim političkim odnosima između države Srbije kao matice i Osmanskog carstva kao legitimne „otadžbine“, kako se to neretko u listu sreće.
Monografija je podeljena na četiri velika poglavlja – O listu, Duhovnost, Prosveta i Nacionalna politika, u okviru kojih su izdvojene posebne teme. U prvom poglavlju prikazana je uređivačka politika i osvetljene ličnosti Nikodima Savića i Koste Grupčevića blagodareći čijem entuzijazmu je Carigradski glasnik kontinuirano izlazio. Poglavlje Duhovnost donosi pregled i analizu napisa posvećenih pravoslavnoj veri, svetkovinama, srpskim crkvama i manastirima, sveštenstvu i monaštvu. Na stranicama lista objavljeno je između ostalog obilje izveštaja o savindanskim svetkovinama koje su bile „živa manifestacija“ egzistencije srpskog naroda u osmanskoj državi. Osim toga, „`Carigradski glasnik` je na sebe preuzeo ulogu i veroučitelja i propovednika i duhovnika“, piše Ljiljana Čolić, te je prostor ustupao brojnim teolozima i duhovnicima koji su pisali o različitim pitanjima religije.
Prosveta je bila stalna tema Carigradskog glasnika budući da je čitava misija lista bila usmerena ka prosvećivanju srpskog naroda. Autorka ističe da „divljenje izaziva ne samo produbljenost promišljanja prosvetnih potreba i prilika, što govori o jasnoj svesti o posebnom nacionalnom značaju obrazovanja, već i duboka svest o potrebi objedinjenosti srpskog duhovnog i obrazovnog prostora“. Osim toga, gotovo svi odabrani tekstovi odišu iskrenom težnjom da srpski narod uđe u red naroda razvijene kulture i svešću da je kultura ono što ga čini velikim. O kvalitetu Carigradskog glasnika i utemeljenosti uređivačke politike svedoči i serijal Građa za istoriju srpskih škola u Otomanskoj carevini koja nudi pregršt podataka i saznanja čuvajući uspomenu na mnoge prosvetitelje i učitelje srpskog naroda, poput učiteljice iz Peći Katarine Simić. Budući da je „jedna od značajnih odlika `Carigradskog glasnika` kontinuitet praćenja problematike“, kako primećuje autorka, srpskim školama na teritoriji Osmanskog carstva poklanjala se i više nego dužna pažnja. Čitalac će naići na napise o Srpskoj gimnaziji u Solunu, Prizrenskoj Bogoslovsko-učiteljskoj školi, statističke podatke o broju učenika i učenica i drugom.
Pišući o učiteljima, anonimni autor Carigradskog glasnika ističe njihovu važnost kao „vrtlara u vrtu u kome treba oplemenjivati najlepše i najnežnije cveće“, kojima prosvećeni narodi poklanjaju zasluženu pažnju i materijalno ih obezbeđuju. I ovu problematiku Ljiljana Čolić ilustruje zanimljivim i nadahnutim napisima autora lista. Našoj pažnji nije promakla sasvim jasno iskazana svest uredništva lista o potrebi prilagođavanja nastavnih sadržaja realnim društvenim potrebama. S tim u vezi, ističe se nužnost učenja turskog jezika, a trezveni i racionalni razlozi navedeni u članku o tom pitanju iz 1902. godine važe i danas: „Mi treba ovaj jezik da izučavamo u potpunosti i s čisto naučnih interesa. Turska povesnička i zemljopisna književnost od velikog je interesa za srpsku zemljopisnu i povesničku književnost. Sramota je, radi tih potreba, da mi koji smo veza između istoka i zapada, za naučne potrebe naše tražimo pomoć za stvari iz turske književnosti sa zapada, iz književnosti koje nemaju nikakve tešnje veze sa turskom književnosti. Naprotiv, zapadnjaci treba da se za takve stvari zahtevima obraćaju srpskoj književnosti, a to će biti samo onda kada naši mladi ljudi budu sasvim ozbiljno izučavali turski jezik.“
Autorka je najviše prostora posvetila člancima o nacionalnoj politici, koji su ionako bili najzastupljeniji u listu. S pravom je uočila da je „Carigradski glasnik negovao svesrpski pristup bez i najmanje primese regionalizma“, što je, rekli bismo, njegov najveći kvalitet. U okviru tog poglavlja posebno su izdvojeni tekstovi o Srbiji i Crnoj Gori, spoljnoj politici Srbije, Srbiji i Turskoj, aneksiji Bosne i Hercegovine, Srbima u Hrvatskoj, Slavoniji, Vojvodini i Dalmaciji. Na kraju je dat osvrt na diplomatsku misiju Stojana Novakovića u Carigradu, koji je ujedno i idejni pokretač i politički pokrovitelj Carigradskog glasnika. Ako bi se mogao izvesti najmanji zajednički sadržalac ovih napisa objavljenih u Carigradskom glasniku, onda bi to bila odmerenost u pristupu, trud da se realno sagledaju političke i društvene prilike i da se ničim ne pomuti politička pozicija Srbije i Crne Gore kao nezavisnih država. Osim toga, list je donosio portrete znamenitih Srba – od Sv. Save, preko Petra Petrovića Njegoša do Sime Andrejevića Igumanova, Mihajla Pupina i Nikole Tesle, ali i Srpkinja na prelomu vekova, poput znamenite Savke Subotić. Na taj način Carigradski glasnik je bio ne samo glasilo Srba u Osmanskoj carevini i tumač njihovih težnji i potreba, već svojevrsno ogledalo srpskog nacionalnog bića. Kao što se zalagao za učenje turskog jezika iz „naučnog interesa“, tako se list suprotstavio pokušajima mladoturskih vlasti da se uvede „jednoobrazna nastava“, tj. nastava na turskom jeziku, što su nemuslimanske zajednice protumačile kao „poturčivanje nemuslimana“. I to je primer odmerenosti i zdravih svetonazora na kojima je počivao Carigradski glasnik.
Pišući ovu monografiju, Ljiljana Čolić se opredelila za narativni pristup, dozvoljavajući napisima iz Glasnika da sami posvedoče o „dugogodišnjoj nacionalnoj brizi“, pri čemu je svoje komentare i analize potkrepljivala rezultatima istoriografije onde gde je za tim osećala potrebu, iako, kako je sama naglasila, „traganje za istorijskom istinom“ nije bio njen primarni cilj, već želja da ovaj sadržajem i značenjem bogat materijal bude izvor „o posebnoj kategoriji srpske nacionalne elite koja je na prelomu HIX i XX veka budno i požrtvovano brinula o svome rodu na svim kontinentima sveta, zaboravljajući često svoju sopstvenu podaničku muku.“
Zahvaljujući monografiji Carigradski glasnik – svetilnik srpstva u vekovnoj tami Ljiljane Čolić, istraživači i čitaoci imaju priliku da se uvere u visoke moralne i intelektualne vrednosti koje je ovaj list gajio, u lepotu i odnegovanost srpskog jezika kojim su prilozi u njemu pisani, u požrtvovanost i samopregor jedne generacije Srba koja je na stranicama ovih novina ukazivala na nacionalne ciljeve i za njih se predano borila.
Kao što su često anonimni autori ovog glasila s neskrivenom ljubavlju pisali o potrebama, nevoljama, radostima, nadanjima, velikanima svoga roda, tako je i Ljiljana Čolić, vođena istom takvom ljubavlju prema svom narodu, njegovoj veri i kulturi, stvorila delo na tragu najlepše srpske prozne tradicije.
Mirjana Marinković
