Čekajući Ikeu

01.05.13

Etnoantropološki problemi

Knjiga Ildiko Erdei Čekajući Ikeu. Potrošačka kultura u postsocijalizmu i pre njega daleko je više od studije o potrošnji i njenim simboličkim dimenzijama. Teme poput odrastanja u socijalizmu, privatizacije pančevačke pivare, kulturne biografije globalnih ikona u lokalnoj sredini i simboličkoj dimenziji Ikee u Srbiji zadiru duboko u pitanja uloge ideologije u svakodnevnom životu, socijalizma, tranzicijskih procesa, globalizacije, materijalne kulture i uloge artefakata kao sistema akcije. Osim toga, ovu knjigu možemo iščitati i kao otvaranje diskusije oko istorijske budućnosti. Oslikavajući konture društveno-ekonomskih sistema dvadesetog i dvadesetprvog veka, Erdei se suprotstavlja "hegemonijskom karakteru ideje o neoliberalnoj ekonomiji" zalažući se za kritičko preispitivanje postulata na kojima je zasnovana. Ona sugeriše da bi socijalizam kao simbolički resurs mogao da pomogne "u razmišljanju o budućnosti svetskog društva i društava sveta, koji su tokom duge istorije čovečanstva opstajali na delikatnoj uzajamnosti individue i društva, slobode i obaveznosti, sopstvenog interesa i brige o drugima" (s. 49).
U poglavlju nazvanom Put od kapitalizma do kapitalizma autorka otvara pitanje transformacije nekadašnjih socijalističkih zemalja. Ona kapitalizam kao potrošačku paradigmu suprotstavlja socijalizmu, koji društveni akcenat stavlja na proizvodnju (polazeći od interpretacije Ketrin Verderi proizvodnja se shvata kao proizvodnja robe, kontrole i značenja). U analizi društava i kultura postsocijalističkih zemalja Erdei predlaže primenu antropološkog metoda, koji stoji nasuprot zalaganju ekonomista za brzu tranziciju i plediranju istraživača iz oblasti društvenih nauka za evolucione procese. Prednost antropološkog pristupa u istraživanju tranzicije ona vidi u njegovoj usmerenosti na iskustvo običnih ljudi u suočavanju sa onim što donosi "paket" tranzicijskih mera (liberalizacija tržišta, vladavina zakona i civilno društvo), te njihove odgovore i preradu elemenata koji pripadaju ovom "paketu".
Poglavlje Potrošnja u socijalizmu i postsocijalizmu upoznaje nas najpre sa rezultatima istraživanja Suzen Rid sabranim u članku Cold War in the Kitchen: Gender and De-stalinization of Consumer Taste in the Soviet Union under Khrushchev. Pošto je iznela genealogiju "potrošačkog obrata" u SSSRu, Erdei se usmerava na zaokret jugoslovenske države ka politici standarda. Promenu hijerahije ciljeva ona ilustruje studijom slučaja o transformaciji dece iz socijalističkih građana u "pionire potrošnje". Prema njenom mišljenju, nakon sukoba sa Informbiroom, redefinisana pionirska organizacija sa novoustanovljenim ciljem "proizvodnje sreće i radosti" postala je "poligon za pokazivanje pravca" u kojem će se kretati jugoslovensko društvo. Rast industrije igračaka i slatkiša, oblikovanje dečje popularne kulture i ustanovljenje dečjih festivala otvorili su vrata konzumerizmu i razonodi u meri koja je bila nezamisliva u prethodnim vremenima. Erdei konstatuje da je slabljenjem državne ideologije nakon smrti Josipa Broza Tita novonastala ideologija konzumerizma ustupila mesto ideologiji nacionalizma. Ona ne analizira kulturu oskudice u ratnim devedesetim, ali otvara brojne moguće istraživačke teme vezane za potrošnju u ovom periodu (odnos oficijelnog i alternativnih tržišta, osećanje lišenosti, koje je, sa svoje strane, uticalo na oblikovanje individualnih identiteta i dr).
U poglavlju Efes-Vajfert – privatizacija kao socio-kulturna transformacija autorka promenu titulara imovine pančevačke pivare posmatra kao kulturalan proces. Kroz proces ekonomske i organizacione transformacije, poslovno rukovodstvo novestare kompanije redefinisalo je brojne kulturne kategorije, poput prostora ("normalizacija radnog okruženja"), vremena ("stabilizacija radnih ritmova proizvodnje i poslovanja") i ideje osobe (»proizvodnja novih ekonomskih subjekata"). Na osnovu sopstvenog posmatranja i brojnih iskaza informanata autorka prati suprotstavljenost između upravljačkog sloja i radnika unutar svake od ovih sfera. Ona je uočila da je normalizacija radnog okruženja podrazumevala početno ulaganje u renoviranje i opremanje upravne zgrade, dok su prostorije zaposlenih u proizvodnji ostale nepromenjene. Stabilizacija radnih ritmova proizvodnje i poslovanja donela je osećanje zadovoljstva upravljačkom sloju, koji je zbog uvođenja novih informacionih tehnologija osetio blagodeti "istovremenosti" u velikom delu svakodnevnih poslova. S druge strane, Erdei je otkrila da novo radno vreme i drugačije raspoređene pauze radnici doživljavaju kao "ograničavanje slobode". Ipak, najveću razliku između radnika i menadžera ona je uočila u aspektu proizvodnje novih ekonomskih subjekata. Rukovodeći kadar konceptualizuje osobe menadžera kao "deljive", podložne usavršavanju i daljem napredovanju, za razliku od radnika u proizvodnji, koje konceptualizuje kao "monadne", inertne i teško promenljive osobe. Međusobnu suprotstavljenost različitih kategorija zaposlenika Erdei povezuje sa nizom dihotomija, od kojih su najvažnije proizvodnja/potrošnja i socijalizam/kapitalizam.
U poglavlju "Rocky made in Serbia" – globalne ikone i lokalni razvoj autorka tumači kulturnu biografiju žitištanskog spomenika posvećenom filmskom junaku Rokiju Balboi. Nasuprot dominatnim estetičkim i političkim interpretacijama ovog fenomena, ona pokušava da odgonetne učinkovitost Rokijeve statue u lokalnoj sredini. Polazeći od Gelovog određenja objekata kao "društveno aktivnih činilaca", autorka je utvrdila da je spomenik pokretač brojnih aktivnosti, od kojih je najvažnija osnivanje i razvoj festivala "Čiken fest"1/"Roki dej". Dakle, u interpretaciji Ildiko Erdei spomenik ima značajnu ulogu u imaginaciji i rekonstrukciji ekonomskog poretka; on je razvojni točak koji treba da proizvede jedinstvo meštana u zajedničkoj težnji da od Žitišta stvore"turističku atrakciju", a od statue Rokija "lokalni brend".
Predmet analize poglavlja Čekajući Ikeu: Srbija u predvorju Evrope su debate, koje se u Srbiji vode oko potencijalnog dolaska čuvene švedske kompanije. Autorka je utvrdila da nasuprot ujednačenom mišljenju političke elite, za koje Ikea predstavlja znak približavanja EU, stoje diversifikovani diskursi koje proizvode građani. Diskursi "potrošačkog nacionalizma", koji prednost daju domaćim proizvodima,"antiglobalistički" diskursi, te diskursi koji u Ikei i njenom nameštaju vide "estetsku demokratizaciju" i modernost na skandinavski način samo su neki od diskursa koje je Erdei "otkrila" istražujući internet stranice. U narativima o dolasku Ikee ona iščitava i priče o greškama i propustima Srbije u periodu postpetooktobarske tranzicije. Osim toga, ona konstatuje da se iz navedene debate pomalja i jedan tok razmišljanja, koji se odnosi na pitanja modernosti Jugoslavije.
Tematski složena, ova knjiga predstavlja značajan izvor za sve zainteresovane za studije materijalne kulture i potrošnje, globalizacije, socijalizma i postsocijalizma. Sigurna sam da će njeni čitaoci biti motivisani da preduzmu i prodube istraživanja u ovim oblastima. Od posebnog značaja bilo bi popunjavanje naučne praznine – istraživanje i razumevanje potrošačke kulture u toku devedesetih godina.

Danijela Velimirović

01.05.13

Glasnik Etnografskog instituta SANU

Već sama, veoma efektna metafora u naslovu – Čekajući Ikeu, precizno opisuje ne samo temu knjige – istraživanje različitih aspekata potrošačke kulture za vreme socijalizma i posle njegovog sloma – nego opisuje i obe epohe, i stoji u potpunom saglasju sa autorkinom interpretacijom tih dvaju perioda u razvoju jugoslovenskog i srbijanskog društva. Naslov odlično ilustruje situaciju zakasnele i produžene tranzicije koja u Srbiji počinje posle pada Miloševićevog režima 2000. godine, deceniju kasnije nego u ostalim zemljama Istočne Evrope, i još nije završena, situaciju u kojoj čekanje da se stvore uslovi za razvoj liberalne demokratije (slobodno tržište, vladavina prava, razvijeno civilno društvo itd.) postaje stanje („permanentna tranzicija“) a ne proces. Ista aluzija, samo sa drugačijim, znatno optimističnijim značenjem, odnosi se i na socijalistički period u kojem se „očekivanje Ikee“ (kao simbola zapadnjačke potrošnje) može shvatiti kao jedan u nizu konkretnih modernizacijskih pomaka posleratnog jugoslovenskog društva, njegovog okretanja ka budućnosti i hvatanja priključka sa savremenim svetom, kroz usvajanje vrednosti potrošačke kulture i uvođenje elemenata tržišne ekonomije već od sredine 1960-ih godina.
Ildiko Erdei se godinama bavila istraživanjima savremene potrošnje, sa čime je naporedo razvijala interesovanje i za socijalizam i „ono što je došlo posle“. Stoga predmet ove studije, kako autorka kaže u uvodu, predstavlja „logičan razvoj i preplitanje dva trajna istraživačka interesovanja“. Knjiga je podeljena u dva dela. U prvom delu se govori o socijalizmu i potrošnji, odnosno o potrošnji u socijalističkim društvima, s posebnim uvidom u specifičnosti jugoslovenskog konteksta, dok je drugi posvećen proučavanju postsocijalizma i ekonomske transformacije u Srbiji nakon 2000. godine.
Erdei naglašava da je njeno interesovanje za socijalizam u neku ruku i sasvim lične prirode. Imala je, kako kaže, potrebu da se vrati u period u kome je i sama odrastala i sazrevala, tim pre što su posle 1989. godine, taj društveni poredak i cela ta epoha – kao deo „sramnog nasleđa“ – potisnuti iz kolektivnog pamćenja i istorije, a antikomunistički (i iznad svega etnonacionalistički) sentiment je dao snažan pečat vremenu od devedesetih sve do danas.
Ona antikomunistička kritika koja je dolazila iz nacionalno orijentisanih krugova, opisivala je socijalističku Jugoslaviju kao „promašeni eksperiment“, ili kao „tamnicu naroda“, tvrdeći da su u socijalizmu nacionalni identiteti sklanjani na marginu i zanemarivani. Ta kritika kosila se sa mnogim ličnim iskustvima, pa i sa sećanjem same autorke. Proučavanje socijalističkog perioda, piše ona, započela je upravo iz želje da bolje razume i osvetli tu protivurečnost.
U svakom slučaju, interesovanje (domaćih) istraživača za socijalizam značajno je opalo nakon njegovog sloma. Celo društvo je postalo preokupirano drugim temama, „zahvaćeno drugim vremenskim ritmovima“. Poslednjih nekoliko godina, međutim, situacija se u tom pogledu značajno menja (kao i u drugim bivšim jugoslovenskim zemljama). Erdei navodi nekolicinu zanimljivih, novih studija (npr. doktorske disertacije Radine Vučetić o amerikanizaciji jugoslovenske svakodnevice tokom 1960-ih, i Branisalava Dimitrijevića o nastajanju potrošačke kulture tokom 1950-ih i 1960-ih godina). Dodala bih tome (mada bi spisak mogao biti mnogo duži) i knjigu Mitje Velikonje i Vjekoslava Perice – Nebeska Jugoslavija (Biblioteka XX vek, Beograd 2012), zatim veliku izložbu posvećenu epohi socijalizma u zagrebačkom Muzeju suvremene umjetnosti, kao i izložbu Jugoslavija od početka do kraja, koja bi trebalo da postane stalna postavka Muzeja istorije Jugoslavije u Beogradu. Socijalistička epoha se vratila na velika vrata ne samo kod onih koji za nju imaju profesionalno interesovanje,već je tema probila kao izraz snažne nostalgije i u široj javnosti, u medijima, popularnoj kulturi (pozorišne predstave, muzika, književni tekstovi). Otkud toliko prisustvo Titove Jugoslavije u javnom diskursu danas, nakon što je diskreditovana i rasparčana u ratovima za etnički čiste države, izbrisana iz udžbenika?
Razloga je više. Autorka navodi jedan, možda najznačajniji: još živo sećanje posleratnih generacija, koje protivureči potpunom negiranju svega što je vredelo u pedesetogodišnjoj tradiciji socijalističke države i sistema. Naravno da je i prema toj epohi, kao i prema svakoj drugoj, potrebno imati kritički odnos, ali je neophodno uvažiti i njena dostignuća. U nasleđe socijalizma spadaju neke veoma značajne civilizacijske tekovine, koje je nacionalistički rušilački pohod izgurao na margine – opšte obrazovanje pristupačno svima, na primer, zakonska, ekonomska i politička ravnopravnost žena, njihova reprodukcijska prava itd. Drugi razlog povećanog interesovanja za socijalističku Jugoslaviju mislim da dolazi iz razočaranja u novo vreme koje nije ispunilo očekivanja i kome nedostaje jasna vizija budućnosti. Sadašnjost, drugim rečima, nije realizovala ništa što bi prevazilazilo tu prošlost na koju se s takvom žestinom obrušila nacionalistička kritika. Sve promene se ispostavljaju kao lošija varijanta onoga što je postojalo i što je uništeno. Konačno, jedan od razloga je i u tome što već postoji značajna vremenska distanca – sećanje na jednu epohu ne može je vratiti, opasnost da ona može promeniti današnjicu ne postoji kao što je postojala u trenutku kad se taj svet rušio. To vreme može sada da se interpretira kao prošlost u pravom smislu.
„Putovanje“ kroz socijalizam Erdei započinje definisanjem njegovih osnovnih odlika (jednopartijski, autoritarni sistem, planska, centralistička privreda, nestašice roba, pokrivanje gubitaka iz državnog budžeta itd.), poredeći ih sa odlikama zapadnih sistema (liberalna demokratija, slobodno tržište, potrošnja). Za socijalizam je, piše Erdei, slédeći teorijsku misao Ketrin Verderi, karakterističan paternalizam partije nad građanima. Ona se ponaša kao otac spreman da zadovolji osnovne potrebe svoje dece (jeftina hrana, stanovanje, školovanje, socijalno osiguranje), ali koji sprovodi diktat nad njima, kontroliše ekonomiju, odlučuje o raspodeli, obeshrabrujući pritom ličnu inicijativu kroz koju bi ljudi sami i na sopstveni način zadovoljili svoje potrebe. U socijalističkom paternalizmu profit nije bitan, nego je naglasak na proizvodnji (koja je shvaćena kao materijalna, socijalna i simbolička, odnosno kao proizvodnja robe, kontrole i značenja, prema Verderi), pa stoga mnogi istraživači vide socijalizam prvenstveno kao društvo proizvođača. Nasuprot njemu, u kapitalizmu je ključna sfera potrošnje; danas u naj-razvijenijim društvima Zapada vodeću ulogu preuzima hiperpotrošnja, odnosno konzumerizam, kao stadijum u razvoju tih društava u kojem potrošnja postaje, takoreći, „osnovni smisao egzistencije“.
Između ta dva kraja – visokocentralizovane socijalis-tičke ekonomije sovjetskog tipa i razvijenih potrošačkih društava nalazila se posleratna Jugoslavija. Ističući posebnost jugoslovenskog konteksta, Erdei objašnjava razloge okretanja njenog političkog rukovodstva Zapadu i, sledstveno, brže liberalizacije društva, ekonomije i kulture od drugih zemalja sovjetskog lagera. Prati, potom, kako već od kraja 1950-ih godina postepeno dolazi do napuštanja planske ekonomije koja je dominirala neposredno posle rata i do okretanja tržišnom privređivanju, podizanja kvaliteta života građana i podsticanja njihovih potrošačkih potreba. Mada se tržišno privređivanje ne oslobađa sasvim, budući da se vlast nije lako odricala kontrole nad proizvodnjom, ubrzano su rasli individualni standard i kupovna moć stanovništva, stvarala se srednja klasa (u ekonomskom, ne i u političkom smislu), pa se o sedamdesetima s pravom govori kao o zlatnom dobu socijalizma.
Ekonomsku krizu koja nastupa posle Titove smrti i sa dospevanjem rokova za otplatu inostranih zajmova, prate politička previranja u zemlji, koja se manifestuju kroz porast nacionalizama i umnožavanje zahteva za redefinisanjem osnovnih principa na kojima je Jugoslavija kao federalna država bila zasnovana. U svetu se istovremeno odvijaju procesi koji će dovesti do okončanja Hladnog rata, pâda Berlinskog zida, pobede liberalnog kapitalizma i nestanka socijalizma sa istorijske scene. Tranzicija, u koju su zemlje Istočnog bloka krenule sa velikim očekivanjima. donela je svuda i velika razočaranja. Put ka demokratiji, tržišnoj ekonomiji i političkom pluralizmu nije bio ni lak ni bezbolan, ali je u većini tih zemalja on ipak uspešno okončan. Srbija se, u to vreme, međutim, okreće sasvim drugim temama. Umesto reformi, njeno tadašnje političko rukovodstvo postavilo je kao prioritet „rešavanje srpskog nacionalnog pitanja“, a pokušaj realizacije programa „svi Srbi u jednoj državi“ doveo je zemlju na rub ekonomskog i političkog kraha. Mučnih deset godina Miloševićeve vladavine obeležio je nacionalizam i kao ideologija i kao instrument zvanične politike, ratovi za etničke teritorije, hiperinflacija, ekonomske sankcije, izolacija od sveta, sprega kriminala i vlasti, razaranje društvenog morala. S pojavom ideologije etničkog zajedništva dolazi do povratka na nacionalni identitet kao ključni kolektivni identitet i do njegovog sve agresivnijeg ispoljavanja. Ubrzano se gradila nova priča o prošlosti nacije iz koje je praktično potpuno isključeno ne samo celokupno pedesetogodišnje iskustvo socijalizma, neposredna prošlost generacija koje su rođene i odrasle posle rata, nego i sećanje na NOB, partizanski pokret, antifašizam, čak i na Kraljevinu Jugoslaviju. Tako otvorena rupa u vremenu premošćena je izborom nove, „još starije i lepše“ tradicije – uspostavljanjem kontinuiteta sa srpskom državom XIX veka, odnosno srednjovekovnom nemanjićkom državom. U početnoj fazi i kroz devedesete nacionalizam je dominirao u okviru i dalje socijalističkog političkog sistema (domaća verzija nacionalsocijalizma), dok od oktobarskog prevrata 2000. postaje sve izraženija klero-nacionalistička dimenzija.
Mada je i tokom trajanja autoritarnog, nedemokratskog režima Slobodana Miloševića bilo nekih tranzicijskih elemenata (uveden je višepartijski sistem, na primer, odvijao se neki proces ekonomske liberalizacije, transformacije vlasništva itd.), Srbija će u tranziciju ući tek posle petooktobarske smene vlasti – sa sličnim oduševljenjem kao i druge istočnoevropske zemlje, ali sa velikim zakašnjenjem u odnosu na njih i pod mnogo težim okolnostima. Kao i drugde, ispostavilo se da tranzicija nije linearni proces koji vodi ka boljem životu i sigurnosti. A kod nas je i dodatno taj put otežala protekla ratna decenija.
Tranzicionim stranputicama i problemima s kojima se ovo društvo sudara duže od decenije, te razlozima za opadanje početnog entuzijazma kod građana Srbije, i za mnoga razočaranja koja je donelo okretanje tranzicijskom paketu neoliberalnog kapitalizma, posvećen je drugi deo ove knjige.
Kako Erdei s pravom ističe, ekonomska transformacija predstavlja proces suštinski uklopljen u društvo, proces koji podrazumeva istovremeno i socijalnu i kulturnu promenu, i novi sistem vrednosti i drugačiju filozofiju življenja. Samo uvođenje tržišta, bez istovremene i harmonične transformacije i usaglašavanja ostalih faktora, ne garantuje da će ono moći da funkcioniše, što se i potvrdilo u slučaju Srbije. Posmatrajući kako je tekla transformacija vlasništva nekadašnjih socijalističkih preduzeća, Erdei pokazuje mnoge primere tih međusobno neusaglašenih procesa (netransparentne privatizacije koje su uništile brojna preduzeća umesto da podstaknu njihov razvoj, politički monopoli, prelivanje društvene imovine na mali broj ljudi), i u njima nalazi razloge za često velike otpore ponuđenim „tranzicijskim paketima“ i snažan antitržišni sentiment među zaposlenima.
Beležeći, na primer, iskustva i razočaranja zaposlenih u Pančevačkoj pivari (Privatizacija i transformacija „Pančevačke pivare“, s. 123) rezultatima novih pravila igre koje je donela promena vlasništva njihove fabrike, Erdei pokazuje kako je skupo plaćena cena stihijskog stvaranja „slobodnih tržišta“ i postavlja pitanje: da li je prethodni model bio baš toliko loš da je morao da se potpuno poništi, odnosno: da li je prijem novog modela (bezuslovne privatizacije) mogao da bude malo obazriviji, da ostavi prostora za alternativne ekonomske modele i oblike vlasništva?
Na drugoj strani, svedoci smo krize u kojoj se vladajući oblik kapitalizma nalazi. Nakon 1989. godine i gotovo sasvim izvesne planetarne pobede liberalnog kapitalizma, kada je izgledalo da će glavno obeležje budućeg razvoja biti njegovo, dalje, nezaustavljivo širenje i da je „oblik budućnosti predodređen“, u sistemu su počele da se pojavljuju ozbiljne pukotine. Pitanja nejednake raspodele dobara, socijalne pravde, solidarnosti i dobrobiti društva ponovo su na dnevnom redu – o čemu živo svedoči rasprava koja se oko tih pitanja vodi u Evropskoj uniji i kriza koja je zbog toga potresa. A u srcu konzumerskog kapitalizma, Sjedinjenim Američkim Državama, na primer, duže od godinu dana trajao je protest Okupiraj Vol strit – u zahtevima koji su se tu svakodnevno isticali jasno se, piše Erdei, prepoznaju neke socijalističke ideje i ideali. Stiče se utisak da ponovo počinje da preovladava kejnzijanski princip nad neoliberalnim, čemu u prilog govori, na primer, angažovanje američkog predsednika u spasavanju tamošnje automobilske industrije i banaka od bankrotstva, a potom njegova ubedljiva pobeda na predsedničkim izborima sa takvim programom. Da li je to, kao što se pita Erdei, tek prolazna kriza kapitalizma, ili je dominantna ekonomska, kulturna i društvena paradigma došla do svoga kraja? Da li će doći do povratka idejama na kojima je bio zasnovan socijalizam?
Time se otvara niz krupnih pitanja o prirodi ovih dvaju sistema. Logika kapitalizma je da insistira na inovaciji, odnosno stalnoj promeni – izmišljanju novih vrsta proizvoda, novih tehnologija, novih naučnih otkrića. Uvek nova ponuda i bolja od prethodne, jer je konkurencija nemilosrdna, a tržište diktira šta će da živi a šta neće, određuje vrednost i stimuliše inovativnost. Nesigurnost opstanka ne dozvoljava ni najuspešnijima da stanu na postojećem, primorava da se stalno razmišlja o novom koraku. Može li socijalizam, kao trom i konzervativan sistem (koji ne priznaje tržište, u kome vrednost robe određuje država), i koji teži stabilnosti, da dobije bitku sa sistemom koji je dinamičan i traži neprestanu promenu, živeći od nje? Ili: mogu li društva u kojima su pitanja socijalne pravde prioritetna da budu kompetitivna sa onima koja ne mare za petodnevnu radnu nedelju, godišnje odmore, penzije, bolovanja itd? Kako sistem koji bi bio humaniji može da izdrži konkurenciju sa onim koji „cedi“ radnike, ali pravi jeftiniji proizvod – koji onda svi hoće da kupe jer je jeftiniji? Da li je moguć neki novi model koji bi ispunio oba zahteva, istovremeno promenljivost i stabilnost, u kojem bi se taj balans mogao održati? Sistem zasnovan na inventivnosti – a da nije liberalni kapitalizam?
Logična je pretpostavka da će do neke promene doći, jer nijedan od ovih sistema nije trajao dugo, ali šta će to biti – teško je pretpostaviti. Na tragu studije Ketrin Verderi, koja dovodi u pitanje predviđanja „tranzitologa“ da sve bivše socijalističke zemlje prolaze kroz tranziciju ka tržišnoj ekonomiji i demokratiji, i Ildiko Erdei na različitim primerima pokazuje kako ono što se dešava u našem slučaju jeste transformacija u raznovrsne oblike, ali oni nisu nužno bliski kapitalističkim tržišnim ekonomijama. Ovaj dugi liminalni period zaista nagoveštava mnoštvo puteva, a njihov krajnji ishod ostaje i dalje neizvestan.

Miroslava Malešević