Dubrovačke studije

11.04.05

Verska isključivost lišila nas je duhovnog nasleđa mnogobrojnih Srba za koje je prelazak u katoličanstvo bio preduslov preživljavanja, kaže autorka knjige „Dubrovačke studije”

Nema sumnje da se u veku koji je za nama najviše koplja lomilo oko dubrovačkog jezika i pisma, pa prema tome i oko nacionalne pripadnosti stare dubrovačke književnosti. Drugim rečima, pripada li ona Hrvatima ili Srbima? „Dubrovačke studije”, nova knjiga Svetlane Stipčević, nastavak je tradicionalne beogradske škole u najboljem maniru (Kolendić, Pantić, Bojović) koja je branila stanovište da je stara dubrovačka književnost i dragoceni deo srpskog kulturnog nasleđa. Knjiga se bavi kulturnom i književnom istorijom starog Dubrovnika 16. i 17. veka, a do građe autorka je došla godinama proučavajući izvorne materijale, danas teško dostupne, u bibliotekama Italije i Dubrovnika, najviše u venecijanskoj Marćani i vatikanskoj biblioteci u Rimu, kao i u čuvenoj dubrovačkoj Sponzi (Historijski arhiv), i manastirskim bibliotekama franjevaca, dominikanaca i jezuita.

Na zahtev autorke, knjiga je odštampana latinicom kako bi mogla biti čitana i u krajevima bivše Jugoslavije, a pre svega u inostranstvu, gde je poznavanje srpske ćirilice, tvrdi ona, čak i na katedrama za srbistiku, više nego nedovoljno. Mapa koja se nalazi na koricama nabavljena je u Parizu 1984. godine i smatra se da potiče iz radionice glasovitog Venecijanca Frančeska Kamoča i da je izrađena oko 1574. godine. Postoji i manje realna pretpostavka da je ova mapa izvađena iz čuvenog Bertelijevog Atlasa. U oba slučaja, kaže Svetlana Stipčević, ovo je na našim prostorima najstarija i unikatna mapa Dubrovačke republike i Kotora iz 16. veka.

Da krenemo od gorućeg pitanja. Kome pripada dubrovačka književnost?

- Hrvati su hteli da bude samo njihova, sa retkim izuzecima koji su dopuštali i da je zajednička. Mada su veze starog Dubrovnika sa srpskim državama, dok su još postojale, bile veoma razvijene i intenzivne, a njihovo interesovanje i posle propasti i pada pod Turke, nesmanjeno i jako, među Srbima je bilo velikih razilaženja i nedoumica u odnosu na ovo književno nasleđe. Milan Rešetar je držao da srpsko i hrvatsko ne treba razdvajati, ali ko to čini mora priznati da je „Dubrovnik po jeziku uvek bio srpski”. Pavle Ivić, takođe, smatra da je jezik dubrovačke književnosti najbliži onome što se naziva srpskim jezikom iako, na moje veliko čuđenje, nikada nije pristao da književnost na njemu pisana može biti i deo srpskog književnog i kulturnog prostora.

Vaši razlozi zbog kojih ne treba sumnjati u to da je kulturni prostor Dubrovačke republike deo srpskog kulturnog prostora?

- Nabrojaću samo neke. Sačuvani arhivski dokumenti i književna produkcija materijalni su dokazi da se jezik kojim su pisali stari Dubrovčani i koji su upotrebljavali u raznim prilikama, sami nazivali dubrovačkim, naškim, slovinskim, ilirskim, srpskim. Bio je to štokavski, istočnohercegovački dijalekt ijekavskog izgovora kojim je govorilo srpsko zaleđe Dubrovnika. Tamo gde su se nalazile hrvatske zemlje govorilo se čakavskim ili kajkavskim dijalektom. Pisari Kancelarije slovenske osnovane 1215. godine morali su dobro znati „ćirilska slova”, to jest „slovinska” baš kao i „italijanska slova”. Prvi sačuvani stihovi, deo jedne pesme, iz 1421. godine zapisani su ćirilicom i njihov je autor Džonko Kalićević, a „Knjiga od mnozijeh razloga na primer” odštampana je ćirilicom 1520. u Veneciji.

Viševekovna isprepletenost između srpske države i Dubrovačke republike postoji još od srednjeg veka?

- Stojan Novaković kaže da su stari Dubrovčani prvi podlegli čarima političke poezije koja je jeknula posle propasti države i gospode srpske. Na toj crti treba posmatrati i fenomen slovinstva koji je jedan od najzanimljivijih fenomena dalmatinsko-dubrovačkog duhovnog prostora. Bila je to nesumnjivo ideologija intelektualne elite i izraz jačanja slovenske samosvesti i solidarnosti, nesumnjivi vid antiislamstva i svojevrsna faza u stvaranju slovenskog nacionalizma.

Čime onda objašnjavate stavljanje dubrovačke književnosti van srpske književne tradicije u novija vremena?

- Činjenicom da se već od druge polovine 19. veka počelo napuštati Vukovo načelo o Srbima sva tri zakona. U tome je prednjačila Srpska pravoslavna crkva i srpstvo počela vezivati isključivo za pravoslavlje. U vremenu stvaranja svoje nacionalne države, srpska književna elita neće svoje korene i oslonce tražiti i naći u staroj dubrovačkoj književnosti, kao što će to učiniti Hrvati u doba Ilirizma. Verska isključivost lišila nas je duhovnog nasleđa mnogobrojnih Srba za koje je prelazak u katoličanstvo bio uslov preživljavanja.

Vi se, dakle, zalažete za termin „dubrovačka književnost”?

- Na njemu insistiram za celokupno umetničko stvaralaštvo, a pre svega za književnost koja se u njenim granicama razvijala od 16. do 19. veka. Latinski, italijanski i slovenski bili su jezici kojima je ispisana dubrovačka književnost i kao takva predstavlja nedeljivu celinu iz koje se ne može izdvojiti nijedan poseban deo, a da se naruši njen jedinstven karakter. Nikakav drugi predznak, pogotovo ne preuzet iz potonjih vremena stvaranja nacionalnih država na balkanskom području, dakle, hrvatski, srpski i slično, ne odgovara istini. Terminološka sporenja u ovom smislu imaju svoja ishodišta u politici, a ne u književnoj i istorijskoj nauci.

Kad već pominjemo politiku, volite da ističete aktuelnost Dubrovačke republike?

- Volim da kažem, zabavljajući svoje prijatelje, da naši političari mogu mnogo da nauče od starih Dubrovčana - na primer kako se vlada državom, kako se opstaje među većima i snažnijima, kako se gradi uspešna diplomatija, kako se poštuje i sprovodi „državni razlog” i kažnjava izdaja i štetočinstvo, kako se gaji patriotizam. Danas Dubrovačka republika može zaista da posluži kao paradigma uspešne diplomatije i uspešne kadrovske politike, zaslužne što se u izuzetno teškim istorijskim okolnostima toliko dugo održala slobodna ili relativno slobodna (plaćanje danka Porti bilo je bolje rešenje od srpskog robovanja pod turskom okupacijom). Vlast je bila u rukama plemićke oligarhije, ali se i tu pravio izbor. Od svog punoletstva, mladi plemić ulazio je bez razlike u državnu službu, počinjući od najmanje složenih poslova, a tek posle svoje pedesete, mogao je da računa na ozbiljnija državna zaduženja. Model je umnogome preuzet od Mletačke republike koja je do savršenstva dovela veštinu vladanja i upravljanja državom. Šta reći za ovo naše nesrećno vreme demokrature kada partijski žutokljunci svoje prvo radno mesto dobijaju u parlamentu ili, još gore, u vladi.

Gordana Popović