01.01.22 Polja
IZMEĐU NABORA GVOZDENE ZAVESE
Kako može da se shvati istorija Gvozdene zavese ako je trag željenog života ostao nemoguć među njenim naborima? Koliko se konstrukti predviđeni određenim ideološkim sistemima razrušavaju tragedijom sudbina kojima su ti sistemi nametnuti? Da li je uloga prevodioca među različitim društvenim opredeljenjima sa dve strane Gvozdene zavese rola potencijalne uhode ili kulturnog posrednika? Na ova pitanja, kroz brižljivo u detaljima građen ambijent osamdesetih godina 20. veka, dubokoproživljene odgovore daje Gvozdena zavesa: ljubavna priča, novi roman Vesne Goldsvorti. Pred čitaocima se nalazi bravurozno vođen literarni ogled o društvenim sistemima istočnoevropskog socijalizma i zapadnoevropskog kapitalizma, u kome se prelama i beletrističko iskustvo pređašnjih dela Vesne Goldsvorti, kao i imagoloških istraživanja iz autorkine knjige Izmišljanje Ruritanije: imperijalizam mašte. Kroz roman o dvema porodicama s obe strane Gvozdene zavese – porodici Urbanski i Konor – i o (ne)mogućoj ljubavi njihovih potomaka – Milene Urbanske, prevodioca s engleskog jezika u jednoj istočnoevropskoj zemlji, i Džejsona Konora, engleskog pesnika koji konstantno naglašava svoje irsko poreklo, nude se pogledi na kulturu drugog kroz nabore Gvozdene zavese. Opcrtane vizure porodičnog romana otkrivaju koliko je priča o društvenim i ideološkim diferenciranostima Istoka i Zapada, između kontrole, statusa moći i neprekidnog preispitivanja u socijalističkom režimu, samo naizgled kontradiktorna mogućnostima ostvarivanja potpune sreće u odnosu na osećaj prividne slobode, uz prigušeni, ali konstantno prisutni oportunizam kapitalističkog uređenja. Tragedija poražene ljubavi između sudara s bedom slobodnog kapitalizma i s neravnotežom elitizovanog socijalizma, pri čemu roman pokazuje da je suštinska neograničenost izbora u oba primera zapravo nemoguća, aktuelizuje mnoga sociološka, kulturološka, identitetska pitanja suprotstavljenih strana Gvozdene zavese, ali i sagledavanje (ne)moći književnosti i umetnosti u takvom svetu.
U tom kontekstu roman Gvozdena zavesa: ljubavna priča Vesne Goldsvorti pokreće mnogobrojna intrigantna promatranja u vezi s tim da li je prevodilac engleskog jezika u socijalističkoj zemlji u vreme Gvozdene zavese kulturni medijator ili večiti egzilant u društvu i, konačno, životni izgnanik, može li prevod preko Gvozdene zavese ikad biti shvaćen kao čist larpurlartizam, da li je recepcija zapadnoevropske poezije bezopasan i smisleno ostvariv pristup socijalističke zemlje na evropsku scenu, može li prevodilac socijalističke zemlje poslovati mimo informativne službe u zapadnoevropskim sistemima, koliko je zasnovana borba socijalizma protiv imperijalizma buržoazije, ako se suštinski i on ne odriče privilegija, može li iko sem mladosti koja ne pristaje na teskobu predaka niti potomaka funkcionera da bude zaista socijalno i kapitalistički slobodan, kako opstaje kultura u pokušajima izgradnje utopijskih projekata društvene unifikovanosti i stalne angažovanosti. Kroz ljubavnu odiseju, društveni eskapizam i pokušaj egzila Milene Urbanske i, donekle, Džejsona Konora, oslikava se koliko su mehanizmi od kojih se iz jednog ideološkog sistema beži upravo mehanizmi koji na privatnom polju u drugoj zemlji razotkrivaju paradoks istine: da je želja za slobodom izbora, srodničkom tolerancijom u razumevanju bližnjeg i mogućnostima demokratičkih međusobnih usavršavanja mimo težnje ka pragmatizmu napredovanja na društvenoj lestvici suštinski nezasluženih privilegija zapravo samo iluzija.
Posebna draž dela Vesne Goldsvorti je i u tome što se koloplet ovih složenih pitanja ispreda kroz razgranatu mrežu simboličkih značenja datih i kroz, npr., muzičke reference u romanu, pri kojima se izdvaja nepoverenje u mogućnost istinske recepcije Betovenove „Ode radosti“, kao konstrukta totaliteta koji neprekidno izmiče, anglosaksonska popularna muzika kao protivteža panoptikumu socijalizma i porodičnoj naklonosti operi koja izaziva depresiju na svakom početku nove sezone, teme Evite kao izraz implicitne revolucionarnosti, ironični zvuk „Internacionale“ u glasovima mladih, pevanje čuvene numere Bitlsa kao narodnog britanskog napeva, kojem na večeri poetskog festivala terciraju ruski i bugarski glas, bojazan da će Britanac, koji je zapravo irskog porekla, pevati na bis, socijalistička jačina bračnosti roditelja građena na susretu povodom „Travijate“, britanska pop muzika u božićnoj atmosferi naslednika u Londonu, što se sve pozicionira i između određenja koje podrazumeva ne obožavati zapadno, a ne prihvatati da se bude istočan – odnosno trajati neprekidno u nemogućem naboru Gvozdene zavese.
Roman Vesne Goldsvorti predstavlja i produbljen dijalog s nekim od vrhunskih dela srpske, (južno)slovenskih i svetske književnosti 20. veka. Milena Urbanska u preispitivanjima da li je ljubav mogla da spase voljenog Mišu od bolne neslobode u sistemu, i tragičke odluke da umesto društvene igre monopola izabere ruski rulet, pretpostavlja uloge prepleta javnog i privatnog u težini kolebanja srodim onima koje ima Selimovićev Nurudin. U prizorima granice slikanim od Andrićevih dela do Pavićeve zbirke pripovedaka Gvozdena zavesa, roman Vesne Goldsvorti nudi složene mogućnosti detektivske istrage u vezi s tim koja je to naša zemlja socijalističkog bloka u pitanju, dok pretpostavke ima li prostora za bezazlenost smeha u ovom delu pokazuju grotesku obeležja Kunderinog pripovedanja o opasnosti šale u jednom sistemu. Opis Londona kao zemlje istočnoevropskog egzila omogućuje višestruki dijalog Vesne Goldsvorti sa Crnjanskim, dok, uz mnoge druge citate u okviru mota pri počecima poglavlja, ili reference poput čitanja dela Virdžinije Vulf kao disidentskog čina, i konradovski preslikan doživljaj unutrašnjosti Britanije aktivira pitanja imperijalizma i iluzije slobode, dodatno markirana džojsovskim i kišovskim viđenjem totalitarnih sistema koji proždiru svoj okot.
Mnogobrojne veze sa Džojsom u delu Gvozdena zavesa: ljubavna priča pokazuju izbor Vesne Goldsvorti u vezi sa konstituisanjem romana o ulozi književnosti u ličnim revolucijama, poverenjem u protežnost dijaloga kultura kao jedinom mogućem otklanjanju svih zavesa, u melodioznost jezika i intelektualno stvaralačko bivanje kao dokaz trajanja većeg od svakog političkog trijumfa, od koga se beži kao od trača u epifaniji klaustrofobije. Džojs ne samo da je na plakatima studentske sobe Londona, gde su još neki stvaraoci irskog porekla, već je prisutan kroz čitav kaleidoskop imena i identiteta u romanu – Milena Urbanska postaje udajom u Londonu Mili Konor, a Mili Blum je u romanu Uliks Leopoldova ćerka, za koju ovaj oseća izuzetnu vezanost i izvesnu nostalgiju kad shvata da ona stasava, što na složene načine oslikava i odnos Stanislava Urbanskog prema Mileni, u njenoj volji da se odluke formiraju mimo očevog nazora. S druge strane, Džejsonova želja da nerođena ćerka nosi ime Livija Plurabela pokazuje očitu naklonost autorke mnogojezičnom određenju tekstovnog identiteta Fineganovog bdenja, kao i težnju za evokacijom snage ženskog principa. Birati Džojsa kao poetičkog sagovornika u ovom romanu znači predstaviti priču o nemogućnosti suštinskog izgnanstva iz postojbine, kao i kontinuiranu diskusiju u vezi s mitom, pri čemu je umesto odisejskog u delu Vesne Goldsvorti u podtekstu dat mit o Argonautima i traganju za zlatnim runom. Drugačije definišući tu vrednost, za njom i Džejson sve vreme neprekidno traga i kroz istočnoevropske, i kroz zapadnoevropske sisteme, samo prividno održavajući utisak borbe za jednakost, koja je uvek, u stvari, bila elitistička. Pri tome se pokazuje da se alternativni sistem gradi zapravo na temeljima sistema koji želi da se promeni, čija suprotnost ne podržava potpunu slobodu mimo datog sistema već njegov prežitak koji se paradoksalno razvija u ideji njegovog neprekidnog negiranja. To je u romanu poetski razrešeno u paralelama ponavljanja toliko različitih, a u nekim segmentima ipak srodnih porodičnih sudbina na Istoku i Zapadu i onih koji ih povezuju, i, konačno, između istočne neizbežnosti čitanja sudbine i zapadne težnje ka pisanjem slobodne volje u simbolici rođenja blizanaca.
Dok deluje da bi roman mogao imati i nastavke i nove obrte, Gvozdena zavesa: ljubav na priča Vesne Goldsvorti kroz literarizovanu parabolu proisteklu iz burnog toka prošlosti razobličava i mnoge probleme sistema savremenog doba, promišljeno i ubedljivo situirajući nasleđe (južno)slovenskih književnosti u kontekstu kanona aktuelne svetske literature.
Mina M. Đurić
