Kulturna ideologija Milana Kašanina

01.11.20

Kultura

Knjiga „Kulturna ideologija Milana Kašanina” Jane Aleksić nastala je na osnovu autorkine doktorske disertacije odbranjene ne Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu pod nazivom „Milan Kašanin kao tumač nove srpske književnosti”. Proučavajući tekstove ovog književnika i istoričara umetnosti, književnosti i kulture, autorka se posvetila rekonstrukciji i interpretaciji njegove implicitne kulturne ideologije, s obzirom da, njenim rečima, Kašaninova „kulturnoistorijska misao, uobličena višedecenijskim radom na polju književnosti, umetnosti i istorije kulture, otkriva dijalektiku doslednosti i promenljivosti, odnosno stabilnih aksioloških i estetičkih principa, kao i neprestanu evoluciju analitičkih postupaka i umetničkih oblika” (8).
Mada je svojim angažmanom u Muzeju savremenih umetnosti, Muzeju kneza Pavla i Galeriji fresaka, kao i profesionalnim i javnim delovanjem, Milan Kašanin (1895–1981) značajno doprineo formulisanju kulturne politike svog vremena (svakako više u međuratnom periodu), autorka se u naslovu radije opredelila za pojam kulturne ideologije, kako bi izbegla danas dominantno značenje kulturne politike kao praktične, odnosno javne politike u domenu kulture, usmerene ka ostvarenju praktičnih, konkretnih, sistematski i planski osmišljenih ciljeva od javnog interesa. Kulturna ideologija, nasuprot tome, podrazumeva sklop pozitivnih određenja konkretne kulture zasnovane na istorijski generisanom skupu ideja i vrednosti koje jedna zajednica prihvata kao svoje i na osnovu kojih se samoodređuje. Dok kulturna politika želi da se predstavi kao ideološki neutralna i vrednosno maksimalno pluralistična, ne dovodeći u pitanje zadate okvire dominantne ideologije današnjeg zapadnog sveta, zasnovane na vrednostima liberalne demokratije parlamentarno­predstavničkog tipa, uz set neupitnih i navodno univerzalnih vrednosti koji se tiču institucionalizovane interpretacije pojmova individualnih sloboda, pravnog poretka i socijalne pravednosti, kulturna ideologija je pre svega posvećena prepoznavanju, pojmovnom uobličavanju, delatnom potencijalu i transformativnosti kulturnog obrasca određene konkretne kulturnoistorijske zajednice, što u našoj epohi, uprkos svim osporavanjima, u osnovi podrazumeva nacionalnu zajednicu.
Ako, dakle, u teoriji možemo da govorimo o opštem pojmu kulture, a u kulturnoj politici kulturu sagledavamo kao polje ostvarivanja javnog interesa, uz tendenciju njegove ideološke neutralizacije, o kulturnom obrascu možemo govoriti tek kada imamo u vidu konkretnu, određenu kulturu koja počiva na idejama, vrednostima i simbolima koji oblikuju identitet određene istorijske zajednice. Kada se pitamo o kulturnom obrascu neke zajednice, mi se pitamo o načelima i vrednostima na osnovu kojih je prepoznajemo i na osnovu kojih se ona sama prepoznaje u odnosu na druge zajednice sličnog generativnog tipa, ali i, ništa manje, o razlozima zbog kojih se pojedinci (samo)određuju kao njeni pripadnici. Kulturni obrazac nije statična i nepromenljiva kategorija, ali on ne bi postojao, niti bi se o njemu moglo govoriti, da nema izvestan stepen određenosti i stabilnosti, niti kada bismo apriorno odbacivali svaku mogućnost govora o kolektivnim identitetima. Prema Jani Aleksić, „kulturni obrazac se ispostavlja kao stabilan označitelj, čije polje delovanja umnogome zavisi od međusobnog ogledanja istorijskih manifestacija i trenutnih egzistencijanih okolnosti, civilizacijskog konteksa i intelektualne svesti. Reč je o kulturnom fundamentu (samo)razumevanja jedne zajednice, sledstveno tome, i njenog istorijskog postojanja” (16).
Kulturni obrazac, u skladu sa takvim razumevanjem, predstavljao bi osnovu kulturnog identiteta, kao svesti o kulturnom obrazcu, odnosno jedinstvu zajednice koje počiva na određenoj, spoznaji dostupnom, obrascu, dok bi kulturna ideologija predstavljala određenu interpretaciju i (delatno) usmerenje kulturnog obrasca, odnosno osvešćivanje i konceptualizaciju svrhe postojanja određene zajednice, kao odgovor na pitanje razloga zbog kojih se pojedinci smatraju članovima jedne zajednice i zbog kojih je smatramo različitom od drugih.
Kao u našoj epohi pre svega nacionalno omeđene, autorka pojmove kulturnog obrasca i kulturne ideologije određuje u odnosu prema naciji, kao „duhovnoistorijskoj zajednici a zbiru autentičnih intelektualnih, kulturnih i moralnih svojstava, koja u istoriji ostvaruje spoljašnju slobodu svojih pojedinaca, čime postiže njihovo imanentno istorijsko i kulturno samosagledavanje” (17). Prema autorki, „duhovnoistorijski potvrđeno osećanje kontinuiteta pripadnika određene etnije ili nacije” predstavlja „generatora stvaranja kulturnog obrasca i svesti o njegovoj kohezionoj, sublimnoj snazi koja ih čini pripadnicima upravo te istorijske zajednice, pod njih ih nominalno i identitetski podvodeći” (19). Kao moderna istorijskokulturna pojava, za koju možemo reći da predstavlja jednu od konstituenata modernosti kao epohe i kao pojma, nacija je s jedne stane „prosvetiteljski univerzalna a sa druge romantičarski partikularna”, tako da nacija „političko­pravno institucionalizuje svest o etničkoj pripadnosti, odnosno kolektivni duhovni identitet” (18) i, zajedno sa nacionalizmom, nije „nužno samo ideološki, društveni ili kulturni konstrukt, izmišljen entitet, proistekao iz konstelacije trenutnih političkih odnosa i duha (moderne) epohe, već legitimni vid političke ideologije, društvenog pokreta, ali i obrazac kulture u jednom trenutku njenog istorijskog trajanja“ (20). Kultura, odnosno kulturni obrazac, tako mogu biti shvaćeni kao ključni izraz nacionalnog određenja i identiteta, sa njim gotovo sinoniman: nacionalna svest i njen kulturnoistorijski kontinuitet neposredno zavise od „mogućnosti ličnog i kolektivnog stvaranja simbola egzistencije u kulturnoj sferi”, pri čemu je „kulturni obrazac vrhunski simbolički izraz takvog iskustva” (24)
Kašaninove stavove o kulturi i implicitnu kulturnu ideologiju Jana Aleksić sagledava i demonstrira kao izrazite izdanke „moderne kulturne (samo)svesti”, koja ne integriše samo tradiciju i savremenost, istorijsko i egzistencijalno, univerzalno i partikularno, već i pojedinačno i kolektivno. Za autorku, Milan Kašanin predstavlja primer i obrazac izrazite stvaralačke ličnosti, koja se ne podređuje pasivnom sprovođenju neke unapred date (kolektivne) ideje, već kao „autentični individualist”, menjajući lik zajednice, „tu zajednicu učvršćuje u onome što je njena prvobitnost i zalog trajanja – kulturni obrazac” (40). Kulturni stvaralac nije, dakle, samo onaj koji intelektualno i „nezainteresovano” apsolvira kulturni obrazac kao jednom zauvek dati i pasivnoj percepciji dostupan predmet, već ga i oživljava, transformiše za dati egzistencijalni trenutak i datom egzistencijalnom kontekstu, delatno i podsticajno ga oživljavajući za zajednicu kako bi ona realizovala svoje najbolje potencijale. Samo na taj način ideologija, pa i ona kulturna, nije „lažna svest” i represivni namet usmeren ka porobljavanju pojedinaca bilo kojoj apstraktnoj ideji ili kolektivnom entitetu, već energetski i stvaralački podstrek koji zajednicu i pojedince iz njihovih trenutnih egzistencijalnih okolnosti i ograničenja podstiče na napor ka ostvarenju svojih krajnjih mogućnosti kao svrhe i smisla sopstvenog postojanja u istoriji u vremenu, a potencijalno i u večnosti.
Ostavivši nam „odvažnu i pouzdanu interpretaciju duhovne i kulturnoistorijske vertikale srpskog kulturnog kruga”, postojano usmeren ka sintezi i istorijskoj perspektivi u sagledavanju aktuelnih pojava, Kašanin je, prema Jani Aleksić, uložio „ogroman istraživački i intelektualni napor da se poimanje istorije srpske kulture temeljno promeni i redefiniše, a da se aktuelna književnost i umetnost unapredi, kako u širinu, tako i u dubinu” (42). Lišen „predmodernog” i apriornog samozadovoljstva često umišljenim ili konstruisanim vrednostima sopstvene krvne zajednice, Kašanin pre svega nastoji da svoj narod usmeri ka stvaranju i formiranju što povoljnijeg konteksta za pojedinačno i kolektivno stvaralaštvo, koje po definiciji ima sveljudski karakter, premda – jednako neosporno – lično i partikularno (kulturnoistorijsko) poreklo.
Knjiga Jane Alaksić pregledno i obuhvatno predstavlja i sistematizuje stavove Milana Kašanina o kulturi i kulturnoj ideologiji, tragajući za njihovom relevantnošću za vreme u kom živimo, a koju uzima za neospornu. Ova knjiga svakako nije napisana samo iz usko akademskih pobuda, u cilju sticanja odgovarajućih naučnih zvanja ili uvećanja znanja u određenoj naučnoj oblasti, nego i da, u skladu sa uverenjima i delanjem samog Milana Kašanina, pomogne kulturi i zajednici kojoj pripada u nalaženju sopstvenog (istinskog) puta, a koji može biti samo i jedino takav – sopstveni i, neophodno je – stvaralački.
Monografija „Kulturna ideologija Milana Kašanina” ima obim od 206 strana, koji pored osnovnog teksta uključuje autorkinu uvodnu belešku, bibliografiju i registar imena. Urednica knjige je Aleksandra Mančić, a recenzenti Petar Pijanović, Dragan Hamović i Vladimir Dimitrijević.
Vladimir Kolarić

01.01.20

Zbornik Matice srpske za književnost i jezik - broj 1, godište 68
Monografija Kulturna ideologija Milana Kašanina Jane M. Aleksić, naučnog saradnika Instituta za književnost i umetnost u Beogradu, proistekla je iz doktorske disertacije, uspešno odbranjene na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Višestrana Kašaninova književna ličnost, dugo nepravedno potiskivana, iziskuje različite aspekte tumačenja: od pripovedačkih, književnokritičkih i esejističkih tekstova do rada u istoriji književnosti, podrazumevajući da je Kašaninova osnovna vokacija zapravo istorija umetnosti, ne samo srednjovekovna (u ovoj oblasti doktorira i njome se istrajno bavi), nego i savremena te klasična umetnost, kojima se posvećeno bavio i u sklopu svojih muzeoloških angažovanja, pre svega između dva svetska rata.
Ipak, tema koja objedinjuje stvaralačku polifoniju Milana Kašanina može se podvesti pod sintagmu „kulturna ideologija“, jer je bio među onim intelektualcima koje je njihova široka zasnovanost, uz odgovornost prema zajednici, upućivala na aktivna promišljanja kulture i odnosa prema njoj, u svetlu dolazećih izazova, ali i odnosa prema tradiciji. U ovom slučaju, to podrazumeva problem kulturne samosvesti unutar diskontinuiranog razvoja srpske kulture, pospešivan neurotičnim promenama modernog doba, a nakon velikog oslobodilačkog i državotvornog poduhvata generacije što je iznela teret Prvog svetskog rata. Proučavanje kulturne ideologije jednog skrajnutog autora, od čije nas smrti deli više decenija, autorka temelji na različnim pa i udaljenim teorijskim uporištima. Jana Aleksić svoje istraživanje raspoređuje u dva segmenta: uvodni teorijski, naslovljen Kulturna ideologija kao implicitna vizija kulturnog obrasca i onaj istraživačko-interpretativni, obimom daleko pretežniji i razuđeniji, pod naslovom Kašaninova implicitna vizija kulturnog obrasca i kulturne politike.
U uvodnom segmentu, autorka predočava merodavna viđenja teme kulturnog obrasca i srodnih pojmova, ispostavlja ga „kao politički i kulturnoistorijski omeđeni označitelj onog sadržaja koji mora biti oblikotvorni činilac kolektivne svesti i bivstvovanja u vremenu“. U predočenom ukrštaju pogleda na krug bliskih tema i pojmova, dolazi i do ideja svoga od ranije privilegovanog autora, Nikolaja Berđajeva, i njegovog određenja kulture kao kvalitetnog izbora koji oblagorađava pojedince, ukoliko se ta elita ne otuđi od društva i naroda. Autorka se oslanja na Berđajeva i povodom razlučenja pojmova kulture i civilizacije. Na istu temu se ovde citatno oglašavaju i Fernan Brodel i Osvald Špengler (pored Iljina i Markuzea), ali i drugi autori, poput našeg doskorašnjeg savremenika Milana Radulovića, čijoj misli Jana Aleksić i ovde, kao i u ranijim radovima, odaje punu počast. Idući obrnutom hronologijom, od savremenosti ka dubini istorije, Aleksićeva dolazi i do herderovskog koncepta kulture, delatnom od prekretnog romantizma pa do danas, koncepta o narodnim i predačkim temeljima kulture. Na korak dalje nailazimo i na temu odnosa prema tradiciji i oblikovanja ličnog u odnosu na kolektivni identitet, izazovnu u konstelaciji globalnog sela, multikulturalnih strategija i transnacionalnih politika identiteta. U kolopletu savremenih teorijskih glasova što kulturu posmatraju kao konstrukt i prostor manipulacije i prisile nad pojedincem, autorka ipak razabira, uz dozivanje drugih i drugačije zasnovanih autora, ulogu kulturnog obrasca kao „regulatora svih kulturnih modela, kako autohtonih i nasleđenih, tako i onih preuzetih iz drugih kultura i tradicija“, tj. kao „zaloga opstanka i negovanja kulturnih vrednosti i mehanizam selekcije, potom i konkretizacije različitih oblika društvene svesti i ljudskog ponašanja“. Regulativnost a ne obaveznost kulturnog obrasca u okolnostima opšte i tek naoko stihijne nestalnosti savremenih kulturnih sadržaja i smerova, čini se jednim od dalekosežno važnih ishodišta monografije Jane Aleksić.
Otuda ova tema, u vezi sa kulturnoideološkim pozicijama Milana Kašanina, podrazumeva procese dužeg trajanja, koji se, u punoj meri, aktualizuju i danas, u spolja bitno promenjenim okolnostima. Milan Kašanin je – kako sagledavamo iz drugog segmenta monografije Jane Aleksić – viziju kulturnog obrasca i kulturne politike izlagao u bitnim deonicama kritičkih i istoriografskih radova o književnosti i umetnosti. Eruditnog Kašanina autorka i posmatra kao arbitra „kolektivne svesti o kulturnoj istoriji našeg naroda“ i ravnopravnog učesnika „u konstituisanju srpske kulturnoistorijske svesti“. Ne zanemarujući mladalačke radove, polazi od međuratne aktivnosti, najpre na planu književne i umetničke kritike. Modernizacija je, za Kašanina, pre svega kultivisanje, briga o jeziku i stilu i svest o evropskom horizontu nacionalnog stvaranja. Neposredne izvore takvog pristupa kulturi, u širem generacijskom kontekstu, Aleksićeva prepoznaje u radovima „mladobosanaca“ Dimitrija Mitrinovića i Pera Slijepčevića. Priziva iznova Markuzeov termin „afirmativne kulture“, oblasti proširene na celinu društva: „Samo prema takvom holističkom poimanju entiteta kulture koji je slobodarski determinisan, nacionalno samosvestan i ka vrhunskim umetničkim dometima usmeren, moguće je osmisliti istorijsku egzistenciju i pripadati svetskoj kulturnoj istoriji. Otuda kod Kašanina implicitna ideja afirmativne kulture kao zasebne stvarnosti unutar istorijske egzistencije srpske zajednice koja bi tek u toj zasebnosti, ne i u izolovanosti, mogla da zrači najvišim humanim vrednostima i podstakne kulturnu zajednicu na unapređenje života.“ Ne jednom, Kašanin podvlači ideju kontinuiteta kao uslov za ostvarivanje kulturnog razvitka, ali i aristokratizam kao nosioca i mecenu, kao kontratežu i međuratnom i posleratnom ideologizovanom narodnjaštvu i populizmu.
Bez obzira na svoj poziv istoričara umetnosti, Kašanin povlašćeno mesto daje književnosti u oblikovanju kulturne svesti i kulturne ideologije, „integralne misli o srpskoj kulturi“ koju je i sam nastojao da oblikuje. Autorka zapaža da je ključ našao u srednjem veku, koji je, još s početka XX stoleća, a naročito nakon Drugog svetskog rata, bio skrajnut u našem kulturnom horizontu okrenutom novovekovnoj Evropi, te, nakon toga, revolucionarnoj misiji proletarijata. A tada je, kako Kašanin napominje, jedini put Srbija išla u korak s vodećim državama našeg kontinenta. Otuda, srednji vek je morao da postane paradigma, osnova za naš kulturni samoopis. Nakon novog otkrića srednjovekovnih fresaka kao umetničke vrednosti – kojem je, kao mlad istoričar umetnosti, prisustvovao kao svedok – Kašanin je pregao da i srpsku srednjovekovnu književnost postavi na mesto koje joj pripada, uvažavajući razlike u književnim i kulturnim sistemima srednjeg veka i naše epohe.
U tome pogledu, pokazuje autorka, Kašanin naglašava svetovnu komponentu srednjovekovne kulture, kojoj je inače pripisivan pretežno sakralni karakter, jer su crkveni spomenici očuvaniji i češće obnavljani kroz vekove razaranja. Kašaninov kulturni „revizionizam“ je, kako kaže Aleksićeva, dalekosežno motivisan upravo oblikovanjem „integralne misli o srpskoj kulturi“. U manje poznatom tekstu iz godina uredničkog rada u Letopisu Matice srpske (Napomene o problemu Zapada i Istoka, 1928), autorka ukazuje na jedan od ključnih iskaza Kašaninove kulturne pozicije, „da ne može biti rasan pisac koji ne zna svoju zemlju i psihološki i istorijski, i geografski“. Pitanje valjane kulturne samosvesti počiva na saznavanju i sistematskom poznavanju nacionalne kulture kao dela evropske kulture. Nezaobilazni su i eseji u knjizi Sudbine i ljudi kao izvor implicitnih kulturnoideoloških stavova našeg pisca, kao i drugačije, samosvesnije slike naše novije istorije književnosti.
Aleksićeva dotiče i problem tradicije i originalnosti, duha vremena i mesta, o čemu je Kašanin višekratno svedočio, u prilog stvaralačkom preispitivanju nasleđenih oblika i sadržaja. U nizu književnih portreta zbirke Sudbine i ljudi našli su mesta i eseji o estetičarima i kritičarima koji su davali ton modernoj srpskoj kulturi. Tako i Jana Aleksić zadržava pažnju na metakritičkim stavovima Milana Kašanina u svetlu teme kulturnog obrasca. Kultura i senzibilitet su ključne reči i kada je reč o Kašaninovoj poetici integralne kritike, ne isključivo stručne i naučne, nego više umetničke, usmerene ka obrazovanju čitalaca i pisaca. Aleksićeva ne propušta da Kašaninova pripovedna ostvarenja, tematski situirana u savremenost piščevog doba, pročita u svetlu naslovnog problema, polazeći od svesti da književna dela sintetizuju i sliku kulturnog konteksta i njegovih protivnosti i težnji.
U finalu drugog segmenta knjige, Jana Aleksić postavlja u paralelu poglede na kulturu Kašanina i Slobodana Jovanovića – kao istaknutog savremenika koji je razmaztao isti krug tema te precizno obrazložio pojam kulturnog obrasca – ujedno sumirajući svoje razmatranje. Sledeći pasus s kraja monografije može poslužiti kao sažetak čitavog razmatranja: „Kašaninova pojava i delo pokazuju da promišljanje kulturnog obrasca zahteva uvid u neminovnu dihotomiju između pojedinačnog i opšteg, konkretnog i apstraktnog, relativnog i apsolutnog, lokalnog i univerzalnog, monizma i pluralizma, kontinuiteta i diskontinuiteta, istorijskog i metafizičkog. Dihotomija navedenih domena uma i kontemplativnog iskustva Kašaninu ne otežava postuliranje hipoteze o tome šta bi srpski kulturni obrazac mogao biti. Ova platforma u sebi sadrži i aspekt nacionalnog kao određenja jednog konkretnog duhovnoistorijskog entiteta, ali pojma sa nužnim političkim konotacijama. Otuda se, sledeći Kašaninove ideje, u samom pojmu srpski kulturni obrazac daju uvideti sve narečene ambivalentnosti koje izaziva i sa kojima se hrabro valja suočiti radi proširenja njegovog semantičkog polja na humanističkim osnovama i radi uspostavljanja smislene relacije između paradigme i istorijskog iskustva.“
Naučna monografija Kulturna ideologija Milana Kašanina Jane M. Aleksić predstavlja ambiciozan i teorijski mnogostrano podržan istraživački poduhvat o značajnom opusu koji, kada je reč o domenu književne kritike i istorije književnosti – a posebno kulturne ideologije, nije dosad, ni izbliza, ovako obuhvatno razmatran. Rad Jane Aleksić čini se otuda važnijim što u vidokrug srpske nauke o književnosti uvodi i Kašaninove radove ostale izvan knjiga objavljenih za života, ali i teorijske aspekte kojim se njegovo delo aktualizuje u savremenom intelektualnom i kulturnom kontekstu, iz kojeg se i sama autorka posvećeno i angažovano oglašava.
Dr Dragan L. Hamović