01.02.20
Tokovi istorije
Svoja dosadašnja istraživanja dr Bojan Simić, viši naučni saradnik Instituta za noviju istoriju Srbije, usmeravao je prevashodno na jugoslovensku istoriju u periodu između dva svetska rata, pri čemu je poseban akcenat stavljao na proučavanje fenomena propagande, kao i političkog delovanja Milana Stojadinovića.
Knjiga koja je pred nama tematizuje ključne aspekte odnosa jednog od poslednjih premijera Kraljevine Jugoslavije Milana Stojadinovića prema fašističkoj Italiji u predvečerje ulaska Jugoslavije u Drugi svetski rat. Uvodni deo monografije posvećen je najvažnijim detaljima iz ličnog i političkog života ovog kontroverznog srpskog/jugoslovenskog političara. Osim stručnoj publici već poznatih činjenica iz Stojadinovićeve biografije, u ovom delu Simićeve knjige susrećemo se i sa manje poznatim informacijama, poput činjenice da je Stojadinovićeva ćerka Ljiljana preminula 2016. godine, dok je njen sin (dakle, Stojadinovićev unuk) obavljao nekoliko značajnih političkih dužnosti u Argentini, a u periodu pisanja monografije bio je i prvi čovek časopisa El ekonomista, koji je osnovao baš njegov famozmi deda, u poslednjoj, argentinskoj etapi svog života.
Stojadinovićevu italijanofilsku politiku, koja će biti konkretizovana beogradskim jugoslovensko-italijanskim sporazumom iz marta 1937. godine, Simić stavlja u širi evropski kontekst. Posebno naglašava nemački upad u Rajnsku oblast i nereagovanje zapadnih sila na ovo očito kršenje Lokarnskog pakta. Ova pasivnost budućih antihitlerovskih saveznika navela je Stojadinovića, piše autor, da više puta izrazi skepsu u mogućnost Francuske da zaštiti male evropske države kada je propustila da reaguje na nemačku akciju u Rajnskoj oblasti. Nemoć Društva naroda da na taj revizionistički poduhvat Nemačke na adekvatan način reaguje ojačala je odlučnost Beograda da otpočne intenzivnije približavanje Italiji. Autor, osim toga, navodi da je i Nemačka ohrabrivala Italiju i Jugoslaviju da ojačaju međusobne veze. Već početkom jeseni 1936. Rim i Beograd su zaključili trgovinski ugovor, a 1. novembra iste godine Musolini je u svom govoru u Milanu jasno najavio približavanje dve zemlje.
Jačanje odnosa dva jadranska suseda dovelo je marta 1937. do zaključivanja dva bilateralna ugovora, kojima su regulisana otvorena pitanja u odnosima dve zemlje. Dve države su jedna drugoj garantovale teritorijalni integritet, a Italija se obavezala da će pooštriti odnos prema tamošnjoj ustaškoj emigraciji. Osim toga, privredni sporazum dve zemlje Jugoslaviji je pružao mogućnost jačanja izvoza u Italiju. Navodeći ove stavke pomenutih bilateralnih sporazuma, Simić ističe i tada i kasnije preovlađujuće mišljenje da je tim ugovorima Jugoslavija „barem na papiru, dobila više“. Na ovu važnu etapu približavanja dve zemlje različito se reagovalo u svetu i u samoj Jugoslaviji. Berlin je bio zadovoljan otpočinjanjem nove etape u odnosima Jugoslavije i Italije, dok su Francuska i Velika Britanija negativno, odnosno rezervisano reagovale na jačanje odnosa Rima i Beograda. Nezadovoljstvo sporazumima Stojadinović–Ćano bilo je prisutno i u javnosti u Srbiji i Hrvatskoj. To je, po Simiću, bilo posledica „osvedočeno antifašističkog raspoloženja naroda“ u Srbiji, dok su Hrvati na sporazume iz marta 1937. negativno reagovali iz „drugih razloga“. Čitalac monografije koju predstavljamo zaključiće da je hrvatsko nezadovoljstvo sporazumima Stojadinović–Ćano bilo motivisano spoznajom da se radilo o diplomatskom manevru jugoslovenskog premijera, kojim je znatno ojačana pozicija Beograda u odnosu na hrvatski faktor. Narednu fazu u učvršćivanju veza Stojadinovića i fašističkog režima na Apeninskom poluostrvu predstavljala je njegova poseta Italiji decembra 1937, tokom koje se dva puta sastao sa Musolinijem. Posebno koristan deo poglavlja u kojem Simić opisuje boravak Milana Stojadinovića u Italiji i njegove susrete sa Musolinijem predstavlja autorova analiza načina na koji su ključni beogradski štampani mediji tog perioda –Politika i Vreme – pokrivali ovu italijansku turneju. Za razliku od Politike, koja je o poseti izveštavala sa fokusom na konkretne informacije, na stranicama Vremena je bilo primetno neskriveno oduševljenje dostignućima fašističke Italije.
Ubrzo po potpisivanju sporazuma Stojadinović–Ćano upadljivo je bilo nastojanje režima u Beogradu i Rimu da ojačaju proitalijanske sentimente u jugoslovenskom društvu. Pokazatelj ovih namera bilo je, piše Bojan Simić, organizovanje ambiociozne izložbe „Italijanski portret kroz vekove“ u jugoslovenskoj prestonici, kao i štampanje specijalnog izdanja već pomenutog beogradskog dnevnika Vreme – posvećenog fašističkoj Italiji. Izložbu, na kojoj su bila prezentovana dela najvećih majstora italijanskog slikarstva, posetilo je više od 80 hiljada Jugoslovena. Specijalno izdanje lista Vreme, objavljeno krajem marta 1938, bilo je posvećeno glorifikaciji različitih aspekata rezultata delovanja fašističkog režima u Italiji. Pasuse o ovom propagandnom poduhvatu beogradskog dnevnika dopunjuje i fotografija naslovne strane specijalnog izdanja Vremena koju nalazimo u Simićevoj monografiji.
U narednom poglavlju autor opisuje detalje Stojadinovićeve posete Italiji juna 1938. godine. U okviru ovog nezvaničnog boravka na Apeninskom poluostrvu jugoslovenski premijer je posetio venecijanski Bijenale i sastao se sa grofom Ćanom, a u Simićevoj knjizi nalazimo koncizan pregled ove konverzacije. Kao posebno indikativan ističemo onaj deo razgovora koji ukazuje na Stojadinovićev strah od nemačke ekspanzije u pravcu Jadrana kao mogući motiv približavanja Italiji. Ova činjenica svakako je bila stimulisana Anšlusom, kojim je Berlin „progutao“ Austriju i došao do granice sa Jugoslavijom.
Ovom delikatnom pitanju Simić se vraća i u poglavlju posvećenom Ćanovoj poseti Jugoslaviji januara 1939. godine. Tokom boravka u Jugoslaviji Ćano je primetio „da jugoslovenski narod oseća nespokoj zbog nemačke blizine“, usled čega teži jačanju odnosa sa Italijom. Ćano je, osim toga, stekao i utisak da će Beograd pristati na podelu Albanije između Italije i Jugoslavije. Ipak, i ti scenariji, kao i čitava arhitektura jugoslovensko-italijanskog približavanja pala je u vodu obaranjem Milana Stojadinovića februara 1939. godine. Budući da je Stojadinović bio ključni jugoslovenski zagovornik približavanja Beograda Rimu, njegova eliminacija označila je početak nepovratnog zaoštravanja odnosa dve zemlje.
Udaljavanje Milana Stojadinovića sa vlasti početkom 1939, njegovo hapšenje godinu dana kasnije, a zatim i predaja Britancima marta 1941. izazvali su oštre reakcije Rima. Prema navodima u Simićevoj knjizi, italijanski režim je bio spreman i na krajnje radikalne mere u cilju zaštite svog pouzdanog saveznika u Beogradu, ne gubeći nadu u njegov povratak na vlast.
Završno poglavlje u knjizi posvećeno je slici Milana Stojadinovića u izveštavanju torinskog dnevnika La Stampa. Ovaj minuciozno istražen fenomen autor je zasnovao na analizi velikog broja članaka pomenutog lista. Simić ovo poglavlje zaključuje konstatacijom da su percepcije žurnalista La Stampe o kontroverznom jugoslovenskom premijeru bile izrazito pozitivne, odnosno da je on bio viđen kao „sposoban, energičan, promišljen i hrabar“.
Zaključujući prikaz ove knjige ističemo da je Bojan Simić svoju monografiju zasnovao na velikom broju neobjavljenih arhivskih dokumenata, štampi, kao i relevantnim sekundarnim izvorima. Arhivska istraživanja je obavio u domaćim arhivima, ali i dve arhivske ustanove u Italiji, odnosno u Bugarskoj. U interpretacijama izvora koji su mu stajali na raspolaganju autor je pokazao krajnji oprez, trudeći se da sve svoje zaključke u potpunosti argumentuje podacima koje je u izvorima pronašao. Otuda knjiga predstavlja nezaobilazan i pouzdan oslonac svim profesionalnim i amaterskim istraživačima političke biografije Milana Stojadinovića i jugoslovensko-italijanskih odnosa u godinama koje su prethodile ulasku Jugoslavije u Drugi svetski rat.
Petar Dragišić
