Napukli monolit - Jugoslavija i svet 1942-1948.

01.04.13 Tokovi istorije

Veoma veliki značaj teme i period prepun važnih i dramatičnih događaja u istoriji čovečanstva dovoljno svedoče o ozbiljnosti istraživačkog poduhvata akademika prof. dr Ljubodraga Dimića i doc. dr Aleksandra Životića, koji su rezultate svog rada ponudili u knjizi Napukli monolit. Jugoslavija i svet 1942–1948. Ovih šest godina, od 1942. do 1948, promenilo je dramatično i Jugoslaviju i svet, ključne subjekte iz naslova knjige. Na kraju ovog perioda ni Jugoslavija ni svet nisu ličili na sebe sa početka ovog perioda. U ovom razdoblju Jugoslavija je preživela fašističku okupaciju, rasparčavanje, ogromna ratna razaranja, genocid nad Srbima, građanski rat i revoluciju. Ustanici i revolucionari sa početka ovog perioda su postali vlast i državnici na njegovom kraju, a vlast i državnici sa početka su na kraju u velikoj meri bili osuđenici i emigranti. Jugoslavija više nije bila monarhija, već republika i to jednopartijska, iščezli su i poslednji tragovi demokratskog sistema, a nestajalo je i građansko društvo, umesto privatne svojine zavladala je državna, državne činovnike su zamenili partijski kadrovi, a Josip Broz je od prvog čoveka jedne male i ilegalne partije sve više izrâstao u državnika čije je ime postajalo poznato širom sveta i čije se ambicije nisu završavale na granicama sopstvene države. U svetu su ove godine donele slom fašizma, savezničku koaliciju su zamenili blokovi i hladni rat, čovečanstvo je upoznalo novu vrstu oružja – nuklearno, umesto nemoćne Lige naroda ratni pobednici su stvorili Ujedinjene nacije, u Kini je revolucija grabila ka pobedi, u Grčkoj je uz pomoć Zapada slaman otpor partizana, položaj Austrije je ostajao nerešen, Nemačka je bila podeljena, a Poljska pomerena par stotina kilometara na zapad. Knjiga koja je pred nama je na prvom mestu inspirativna, njeno čitanje pokreće brojna razmišljanja, nudi različite odgovore, ona se može predstaviti na više načina. Na početku, navedimo podatke koji se smatraju ličnom kartom svake knjige. Ona ima 714 strana: Predgovor u kome je na 50 strana ispisana prava mala istorija jugoslovensko-sovjetskih odnosa u ovom periodu, zatim 620 strana dokumenata, spisak izvora i literature, skraćenice, imenski registar, detaljan sadržaj, u kome su popisani svi dokumenti, i podaci o priređivačima. Za istoričara je najinspirativniji deo knjige onaj u kome su ponuđena brojna arhivska dokumenta, kako bi se vraćanjem izvorima potražili odgovori na mnoga važna pitanja jugoslovenske i svetske istorije tog doba. Ova dokumenta se mogu čitati i svrstavati u celine na različite načine. Mi ćemo ponuditi jedan od njih. Prvi korpus dokumenata svedoči o međunarodnom okviru jugoslovenske revolucije, o preuzimanju vlasti u uslovima građanskog i oslobodilačkog rata, o tome kako je KPJ na početku rata svoje političke i ideološke ciljeve za promenom državnog uređenja usklađivala sa svešću da međunarodne okolnosti za tako nešto nisu povoljne, i kako je tokom i krajem rata koristila nove okolnosti kako bi partizanskim organima vlasti obezbeđivala međunarodno priznanje. Na početku ovog perioda Tito je novembra 1942. obavestio Kominternu da „mi sada formiramo nešto kao vladu“, a na njegovom kraju, u martu 1945. sve velike sile su priznale Titovu vladu i poslale ambasadore u Beograd. Autori su iz više uglova osvetlili proces u kome je tokom rata rešavana sudbina Jugoslavije i njenog budućeg uređenja. Zato u knjizi čitamo dokumenta u kojima Kominterna 1942. upozorava KPJ da Narodni komitet oslobođenja Jugoslavije ne sme biti suprotstavljen vladi u Londonu, da se ne sme pokretati pitanje monarhije i isticati zahtev za republikom. Predočeni su i materijali s međunarodnih konferencija koji su se ticali sudbine Jugoslavije, gledanja predstavnika savezničkih misija pri Vrhovnom štabu i zapadnih državnika na partizanski pokret, njegov karakter, doprinos borbi protiv fašizma i spoljnopolitičku orijentaciju. Uočljivi su kanali kojima je partizanski pokret sticao međunarodno priznanje, vidljiv je značaj koji su imale misije njegovih predstavnika, pre svih Velebita, u godinama kada on nije mogao da ima svoje zvanične predstavnike kod savezničkih zemalja, kao i otvoreno mešanje saveznika u jugoslovenski građanski rat i njihovo učešće u određivanju njegovog ishoda. Sledeću celinu čine ona dokumenta koja ukazuju na jugoslovensko-sovjetske intenzivne veze i saradnju, jer, svejedno da li je slepo kopirala sovjetska iskustva ili se odupirala sovjetskom nastojanju da uspostavi kontrolu nad jugoslovenskom politikom, odnosi sa SSSR-om su uvek imali veliki, a nekad i presudan uticaj na spoljnu politiku Titove Jugoslavije. Bilo da se radilo o obnovi porušene zemlje, izgradnji posleratne armije, ostvarivanju spoljnopolitičkih ambicija, ekonomskom razvitku, sastavu vlade, definisanju odnosa sa Bugarskom na kraju i posle rata, školovanju stručnjaka, oči su upirane ka Moskvi, put Moskve su slati telegrami, depeše i delegacije sa najrazličitijim zahtevima i molbama. Od starijeg ideološkog brata je očekivano i moljeno sve: od filmova do kamiona, tenkova i nafte, od SSSRa je očekivana podrška za ispunjavanje jugoslovenskih teritorijalnih pretenzija, sa sovjetskom vladom je usaglašavan nastup u telima OUN-a. Ovakav odnos jugoslovenske i sovjetske države nije promakao zapadnim silama, čiji su predstavnici gledali da budu detaljno i pravovremeno obavešteni o vezama na relaciji Beograd – Moskva, o čemu svedoči velika pažnja poklonjena na Zapadu potpisivanju jugoslovensko-sovjetskog ugovora aprila 1945. Iz sledećeg segmenta dokumenata vidljivi su pravci jugoslovenske spoljne politike: to je zemlja oslonjena na SSSR koja je svesna svojih žrtava u ratu i doprinosa slomu fašizma, koja nastoji da igra što značajniju ulogu u međunarodnim telima (pre svega u organima Ujedinjenih nacija), koja ne beži od konfrontacije sa zapadnim silama u pokušajima da ostvari svoje ciljeve u pogledu severozapadnih granica i nastoji da igra starateljsku ulogu u odnosu na Albaniju. Zatim, vidljivo je kada raste zanimanje velikih sila za Jugoslaviju i kada njihove odluke tangiraju jugoslovenske interese. Tako velika trojica odlučuju o sudbini Trsta i Koruške i jugoslovenskih zahteva za tim teritorijama, raspravljaju o karakteru izbora u Jugoslaviji, tumače da li Jugoslavija ispunjava svoje međunarodne obaveze, njihovu pažnju privlače pokreti jugoslovenskih trupa prema grčkoj granici i izjave jugoslovenskih rukovodilaca o Makedoniji, oni se mešaju u jugoslovensko-bugarske odnose, njihovi predstavnici šalju svojim vladama opširne izveštaje o suđenju Stepincu, štite interese svog kapitala u Jugoslaviji koji je pao pod udar nacionalizacije, iskazuju nezadovoljstvo nedemokratskim karakterom vlasti u Jugoslaviji samo do mere koja ne ugrožava njihove interese u tom delu Evrope. U ovoj knjizi se mogu pronaći odgovori, ili bar inspiracija za njih, na brojna značajna pitanja: kakav je karakter odnosa velikih sila i malih država, kakva je priroda jugoslovenske revolucije, kakve su bile odlike jugoslovensko-sovjetskih odnosa pre 1948, koliko brzo velike sile zaboravljaju ratne zasluge i žrtve drugih, malih država, koliko se brzo u međunarodnim odnosima prelazi sa politike isticanja principa na tzv. realpolitiku, u kojoj meri je socijalistička Jugoslavija već od prvih dana bila osuđena na zavisnost od pomoći spolja u hrani, vojnoj opremi, kreditima... U knjizi Napukli monolit. Jugoslavija i svet 1942–1948. objavljeno je oko 360 dokumenata iz jugoslovenskih, ruskih, američkih, bugarskih i britanskih arhiva i ranije objavljenih zbornika dokumenata. Oko polovine čine dokumenta koja su sada prvi put objavljena i ona za čitaoce u Srbiji svakako predstavljaju najveće bogatstvo ove monografije. Skoro da nema oblasti života kojoj ova građa nije posvećena: politička i diplomatska istorija, vojna istorija, ekonomski odnosi Jugoslavije i drugih država, ideološka pitanja, kulturni odnosi i saradnja itd. Da-kle, autori su nam predočili dokumenta koja su veoma raznovrsna po poreklu i sadržaju. Zato ova knjiga predstavlja mnogo više nego što govori njen naslov, jer to nije knjiga o jugoslovenskoj spoljnoj politici, diplomatiji i odnosima sa svetom u ovom periodu, već o jugoslovenskoj istoriji uopšte. Kao takva, ona nije mogla nastati u jednom istraživačkom zamahu, u jednom trenutku, već su autori morali da ulože godine sistematskog rada na prikupljanju dokumenata, njihovom odabiru i razvrstavanju u određene tematske celine. Time su naučnoj javnosti ponudili delo koje će ubuduće morati da uzme u ruke svako ko bude želeo da na stručan i ozbiljan način istražuje istoriju Jugoslavije i međunarodne odnose u ovom periodu.

Dr Slobodan SELINIĆ