01.10.17
Tokovi istorije
Monografija pod nazivom Osnovno školstvo u kruševačkom kraju 1914–1941. delo je istoričara Momčila Isića koji se već dve decenije sistematski bavi temom politike obrazovanja i vaspitanja u Srbiji u prvoj polovini 20. veka sa posebnim osvrtom na razvoj pismenosti i osnovnog školstva. Ova „studija slučaja“ koja u svom fokusu ima osnovno školstvo kruševačkog kraja u periodu od početka Prvog svetskog rata do izbijanja Drugog svetskog rata u Jugoslaviji predstavlja deo kontinuiranog niza autora čija bibliografija sadrži, između ostalog, naslove: Pismenost u Srbiji između dva svetska rata, (Beograd, 2001); Osnovno školstvo u Tamnavi 1820–1941, (Ub, 2002); Osnovno školstvo u Srbiji 1918–1941,
knj. 1 i 2, (Beograd, 2005); Osnovno školstvo u Podrinju 1914–1944, (Beograd, 2006), Osnovno školstvo u Posavotamnavi 1914–1944, (Beograd, 2006), Materijalno stradanje osnovnih škola u Srbiji za vreme Prvog svetskog rata, (Beograd, 2010). Monografija Osnovno školstvo u kruševačkom kraju 1914–1941. predstavlja sto prvu knjigu objavljenu u okviru Biblioteke „Studije i monografije“ Instituta za noviju istoriju Srbije iz Beograda koju kao glavni i odgovorni urednik potpisuje istoričar Vladan Jovanović.
Opredeljujući se za temu osnovnog školstva u kruševačkom kraju od 1914. do 1941. godine autor je, po sopstvenim rečima, želeo da pokaže „kako se ovdašnja osnovna škola razvijala, zapravo opstajala, prvo, u izuzetno teškim prilikama nastalim zbog ogromnog materijalnog razaranja u Prvom svetskom ratu, a zatim i u novonastalim okolnostima stvaranja zajedničke države – Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca“. Rukopis najnovije monografije Momčila Isića, koja se bavi problemima osnovnog školstva u Srbiji tokom Prvog svetskog rata i kasnije u jugoslovenskoj državi do početka Drugog svetskog rata, nastao je pre svega na osnovu neobjavljenih istorijskih izvora koji predstavaljaju deo dva fonda: Fonda Ministarstva prosvete Kraljevine Jugoslavije Arhiva Jugoslavije i Fonda Ministarstva prosvete Vojnog generalnog guvernmana Arhiva Srbije. Monografija je pisana na osnovu analize podataka objavljenih u više popisa stanovništva i statističkih godišnjaka publikovanih u periodu od 1904. do 1937. godine. Prilikom nastanka rukopisa korišćeni su radovi tridesetak autora koji su se u svojim istraživanjima fokusirali na analizu školskih prilika u pojedinim školama ili manjim mestima kruševačkog kraja i drugim delovima Srbije.
Osnovno školstvo u kruševačkom kraju 1914–1941. se sastoji iz dve osnovne celine (U prvom svetskom ratu i Između dva svetska rata) kojima prethode Predgovor i Uvod (Osnovno školstvo u Kruševačkom okrugu početkom 20. veka). Monografiju zaokružuju Rezime, Prilozi (Učitelji u Kruševačkom okrugu 1921. i 1924. godine, Učitelji u župskom, kopaoničkom i trsteničkom srezu 1924. i 1928. godine, Učitelji u rasinskom srezu 1924, 1929. i 1931. godine, Učitelji u ražanjskom srezu 1926/27, 1927/28. i 1930/31. godine, Učitelji u župskom i trsteničkom srezu 1928. i 1931. godine, Učitelji u trsteničkom srezu 1928, 1932. i 1935. godine, Učitelji u župskom i kopaoničkom srezu 1931. i 1937. godine, Spisak odlikovanih nastavnika u kruševačkom školskom srezu, sastavljen 6. aprila 1928. godine, Priprema iz računske nastave za II razred. Metodska jedinica: Sabiranje i oduzimanje od 80–90, Godišnji izveštaj za školsku 1926/27. godinu oblasnog školskog nadzornika Kruševačke oblasti), Spisak izvora i literature, Registar geografskih imena i Beleška o autoru.
Polazeći od analize skromnih osnovnoškolskih prilika u Kruševačkom okrugu početkom 20. veka autor ukazuje na brojne probleme sa kojima su se suočavale prosvetne vlasti Kraljevine Srbije, kao i građani odnosno učenici i roditelji do trenutka izbijanja Prvog svetskog rata. Momčilo Isić posebno naglašava negativan uticaj balkanskih ratova na razvoj osnovnog školstva u kruševačkom kraju, do koga dolazi tokom druge polovine prve decenije 20. veka, čime uvodi čitaoca u složen dijapazon problema sa kojima se suočavala osnovna škola u Srbiji pa i u Kruševcu i okolini u trenutku izbijanja Prvog svetskog rata i uspostavljanja okupacije.
U delu posvećenom osnovnoškolskim prilikama u kruševačkom kraju tokom Prvog svetskog rata, koji predstvalja prvu od dve, po obimu neujednačene, centralne celine rada, autor prikazuje okupaciju kruševačkog kraja i Srbije kroz analizu stepena materijalnog razaranja škola i rada škola u uslovima rata i okupacije. Značajan segment analize, ne samo „života u školama“ već i života pod okupacijom, tačnije rečeno austrougarske prosvetne politike u okupiranim područjima predstavlja deo Okupatorove škole. Polazeći od krajnjih ciljeva politike koju su i Austrougarska monarhija i Bugarska sprovodile na okupacionim područjima, Isić upoznaje čitaoce sa nastavnim planovima i programima, i različitim merama i uredbama uz pomoć kojih se sprovodila okupaciona politika u prosveti, „spuštajući“ ih do konkretnih nastavnih predmeta i krajnjih korisnika tj. osnovaca kruševačkog kraja.
Posebno značajan doprinos razumevanju osnovnoškolskih prilika u kruševačkom kraju predstavlja analiza predočena u okviru druge centralne celine monografije koja nosi naziv Između dva svetska rata. Kroz analizu pet segmenata: Osnovnoškolski sistem, Materijalna osnova, Đaci, Učitelji i Osnovna škola – najznačajniji izvor pismenosti, Momčilo Isić, polazeći od ustrojstva osnovnoškolskog sistema, upoznaje čitaoce sa problemima sa kojima se on suočavao u praksi koja se često razmimoilazila sa ciljevima, zadacima, planovima i programima. Zvanična politika obrazovanja i vaspitanja posmatrana iz ugla „samo jednog“ okruga u Srbiji „saplitala se“ o brojne probleme u vezi sa: izdržavanjem škola, uspostavljanjem školske mreže, izgradnjom školskih zgrada, stepenom opremljenosti škola, nastavnim planovima i programima, pohađanjem škola, socijalnim položajem učenika, „slabašnim“ zdravljem osnovaca, siromaštvom, nemogućnošću da se postigne bolji uspeh, nedostatkom učiteljskog kadra, lošim materijalnim položajem prosvetnih radnika, očekivanjima koja su se postavljala pred učitelje, kao i sve veći broj učiteljica kao državnih službenika, onih koji svojim primerom uvek treba da pokažu da su, bez obzira na sve, na „visini zadatka“.
Rezimeu koji sublimira autorovu prethodnu analizu, predhodi segment pod naslovom Osnovna škola – najznačajniji izvor pismenosti, koji pripada drugom centralnom delu rada a zapravo otvara jedno potpuno novo istraživačko polje na kome Isić „insistira“ ne samo kao „istoričar školstva“ već i kao „istoričar sela“, „istoričar položaja žene na selu“ u Predgovoru knjige koja je pred čitaocima i u svom višedecenijskom radu. Spuštajući istraživačku sondu do malih odnosno mikro sredina, Momčilo Isić je bio u mogućnosti da analizira i ukaže na značajne društvene procese posmatrajući ih „od dole“, iz ambisa društvene istorije, one koja ukazuje na „male“ punktove kao dragocene svetionike u razumevanju, u ovom slučaju, osnovne škole kao važnog izvora pismenosti i prosvećenosti „jednoga“ kraja, ali i kao lakmus papira za „propitivanje“ modernog društva u nastajanju i poniranju.
Isićeva „zagledanost“ u one pejzaže koji često predstavljaju predmet „prezira“ istraživača „velikih tema“ posebno dolazi do izražaja kada se analizira, u radovima tako retko prisutan, Registar geografskih imena, a još više kada se iščita spisak literature, kome za analizu teme kojom se bavi Momčilo Isić fale radovi autora poput Božice Mladenović, ali ne manjkaju radovi brojnih „lokalnih istraživača“ čije analize imaju nemerljiv doprinos u izgrađivanju istorijskog pamćenja.
Monografija Momčila Isića Osnovno školstvo u kruševačkom kraju 1914–1941. predstavlja važno stručno štivo za sve istraživače koji se interesuju pre svega za prosvetne prilike u Kraljevini Srbiji i Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (Jugoslaviji), kao i za one koji se interesuju za složen proces izgradnje jugoslovenskog društva unutar kog je prosveta predstavljala jedno od glavnih polja konstituisanja jugoslovenskog identiteta, čijem smo procesu razgradnje, iako udaljeni od teme Momčila Isića, svedočili. U tom smislu knjiga koja tretira složene probleme „jednog“ društva u nastanku uvek je interesantna čak i onima koji prošlost ne vide pred „svojim vratima“.
Sanja Petrović Todosijević
