01.01.00
Politka
06.07.2002.
O ideji Evrope
Etos demokratije
Jagoš Đuretić: "Patuljci u čizmama od sedam milja"; izdavač: "Stubovi kulture", Beograd, 2002.
U knjizi Jagoša Đuretića "Patuljci u čizmama od sedam milja" razmatra se neposredno aktuelna društveno- politička problematika, tačnije događaji vezani za tragediju srpskog naroda krajem dvadesetog veka: raspad SFRJ i njegove implikacije, srpsko-američki nesporazumi, odnosi između Crne Gore i Srbije, politička zbivanja nakon petog oktobra. Dosadašnja iskustva pokazuju da su pokušaji analize ovakvog tipa zasvođeni rizikom. Oni, naime, pokazuju tendenciju da imaju premalo kontakta ili sa teorijom ili sa empirijskim realitetom. U prvom slučaju autori se, zahvaljujući tome što nemaju bilo kakav čvršći konceptualno-teorijski okvir i metodološki instrumentarijum, gube u moru činjenica, tako da se ono što nam njihove analize donose može svesti na skup međusobno nepovezanih i teorijski neutemeljenih impresija.
U drugom slučaju, robujući teorijskim konstrukcijama, autori nastoje da empirijsku realnost sabiju u Prokrustovu postelju čistih principa i tako ostaju slepi za osobenu logiku konkretne istorijske situacije: oni zapravo ispoljavaju težnju da uzimaju u obzir samo one empirijske činjenice koje potvrđuju njihove apriorne teorijske sheme, tako da su njihovi zaključci ustvari doneti pre istraživanja.
Izbegavanje krajnosti
Jagoš Đuretić, međutim, izbegava obe ove opasnosti. To mu uspeva ne samo stoga što je za svoja razmatranja našao dublja teorijska uporišta, već i zbog toga što je uočio činjenicu da opšteteorijska načela mogu da služe samo kao orijentiri za snalaženje u svetu empirijskih fakata. Otuda pisac uspeva da ispod površine vrtloga istorijskih zbivanja identifikuje dublje procese i naznači njihov smisao, ne vršeći nasilje nad logikom onoga što se stvarno dešava.
Osnovna ideja u kojoj Jagoš Đuretić nalazi svoje uporište jeste zapravo ideja Evrope. I upravo u Đuretićevom načinu recepcije ove ideje leži tajna njegove uspešne obrade naznačene problematike. Naime, autor pravi distinkciju između utemeljujućih načela Evrope, njenih osnovnih organizacionih principa, i njenih aktuelnih konkretnoistorijskih likova koji mogu da, zahvaljujući dejstvu kontingentnih istorijskih i političkih činilaca, znatno odstupaju od pomenutih načela a katkada i da dođu u otvoreni sukob sa njima. Zahvaljujući ovoj distinkciji, Đuretićevo shvatanje Evrope je s onu stranu svake njene kako idealizacije tako i satanizacije. Primera radi, kritikujući s pravom neprincipijelnost spoljne politike velikih sila, posebno Amerike, pisac time ne odbacuje i bazične principe na kojima Evropa, odnosno zapad počivaju: dakle, tržišna privreda, parlamentarna demokratija, proceduralizam, vladavina prava, podela vlasti i slično.
Svestan činjenice da univerzalna pravila igre evropske demokratije ne mogu da budu realizovana drugačije osim u posebnim kontekstima koji zavisno od svoga karaktera mogu pružati manji ili veći otpor njihovoj primeni, Jagoš Đuretić se s pravom uvek pita za sociokulturne pretpostavke demokratije ili, što je isto, za ono što se u savremenoj literaturi naziva "etosom" demokratije. Ma koliko da naš autor to toliko ne eksplicira, na osnovu načina na koji analizira datu problematiku, dâ se zaključiti da, makar i prećutno, uzima u obzir savremene rasprave koje se vode između pristalica univerzalizma i pristalica kontekstualizma, priklanjajući se pri tom poziciji koja bi mogla biti okvalifikovana kao stanovište kontekstualističkog univerzalizma, koje izbegava krajnosti i onih prvih i onih drugih.
Balkanski sindrom
Kad je reč o problemu etosa srpskog naroda, Đuretić i ovde izbegava zamke redukcionističkog pristupa koji ne uspeva da ovaj problem zahvati u njegovoj složenosti. Za razliku o nemalog broja onih naših autora koji su skloni da etos srpskog naroda posmatraju kao prijemčiv isključivo za istočnjačke despostije, Đuretić, vođen dubljim uvidima u protivrečnu istoriju, i tradiciju srpskog naroda, ne postavlja pomenuti etos kao nešto što se nalazi u spoljašnjoj opoziciji sa evropskim duhom, zahvaljujući čemu bi proces evropeizacije Srbije bio moguć samo njegovim podsticanjem izvana, dakle iz Evrope.
Nasuprot ovakvim redukcionističkim interpretacijama, koje previđaju proevropski pol srpske tradicije, Đuretić nalazi da je sklop temeljnih evropskih vrednosti nešto što je imanentno samom srpskom etosu. Naravno, to ga nije sprečilo da ukaže i na ona ograničenja srpskog etosa koja otežavaju proces realizacije tih njegovih proevropskih potencijala. Pomenuta ograničenja autor imenuje kao "balkanski sindrom" koji se postavlja kao potencijalna smetnja procesu proevropskih reformi.
Svojom knjigom Jagoš Đuretić se predstavlja kao proevropski orijentisan intelektualac koji sa lakoćom prelazi sa jednog nivoa razmatranja na druge nivoe, sa načelnog na konkretnije nivoe razmatranja, i obrnuto, demonstrirajući pri tom zavidnu erudiciju i sposobnost za sintetičko povezivanje apstraktno-teorijskih načela i rezultata konkretno-istorijske analize. Delo će obogatiti našu političku teoriju i podstaći plodne rasprave o naznačenom krugu problema.
Slobodan DIVJAK
01.01.00
Nin
18.07.2002.
Hronika konfuznih godina
Jagoš Đuretić: Patuljci u čizmama usedam milja
Miša Đurković
Kada se pomene ime Jagoša Đuretića u našoj intelektualnoj javnosti prva asocijacija je izdavačka kuća "Filip Višnjić". Naime, Đuretić se nalazi na čelu ove kuće već više od trideset godina i tokom tog perioda uspeo je da stvori jednu od najprestižnijih institucija te vrste na Balkanu, iza koje stoji mnoštvo realizovanih kapitalnih projekata. Dovoljno je pomenuti samo biblioteke Libertas (politička teorija) i Albatros (književnost) da se shvati o kako velikoj kući se radi.
Međutim, Đuretić se ogledao i kao esejista i publicista koji sa teorijskih pozicija pokušava da promišlja aktuelni politički trenutak. Ovi eseji, nastali u poslednjih nekoliko godina, sakupljeni su u knjizi čiji je naslov varijacija na jednu poznatu Hegelovu metaforu. Pomenuta zbirka predstavlja veoma zanimljivo ostvarenje iz više razloga. Naime, u našoj javnosti je malo ovakvih pokušaja da se dužim esejima, sa izraženom teorijskom ambicijom, reaguje na i te kako bogatu i složenu društvenu aktuelnost i na skoriju istoriju, a knjiga Jagoša Đuretića predstavlja upravo takav poduhvat. S druge strane, posebna vrednost ovog dela je u upečatljivoj proživljenosti svake rečenice i svakog stava koji autor iznosi. Đuretić je svedok velikih društvenih preokreta i tragedija koje su se dešavale na ovim prostorima i ovi eseji su i subjektivni pokušaj unošenja nekakvog analitičkog reda u veoma konfuzne i haotične godine koje smo svi ovde proživeli.
Knjigu sačinjava pet eseja i pogovor Jovana Aranđelovića. Četiri eseja su posvećena temama koje su u najvećoj meri obeležile naše političke i ideološke rasprave u poslednjoj deceniji, a peti je naknadni postskript koji rezimira osnovne probleme, posebno se fokusirajući na postpetooktobarsku Srbiju i učinak nove vlasti.
Prvi esej nosi naslov "Demokratija kao sudbina" i usmerava se na aporije savremene globalne demokratije. Đuretić pokušava da sagleda uzroke procesa koji savremenu demokratiju odvlače od izvornih polazišta i koji nagone najveću svetsku silu da principe na kojima je izgrađena i na kojima funkcioniše njen unutrašnji politički poredak u najvećoj meri ignoriše kada su u pitanju međunarodni odnosi. U njima umesto promovisanja demokratije, univerzalizacije i pravde zapravo afirmiše silu, dvostruke standarde i potkopavanje globalnih demokratskih institucija.
Drugi esej je "Rat je morao jer je mogao, da se dogodi". Njegova tema je istraživanje uzroka raspada druge Jugoslavije. U ovom eseju Đuretić pokušava da jednake zasluge za ovaj proces pripiše i domaćim i međunarodnim liderima. Ovi prvi su zapravo oni junaci kojima je i namenjen naslov ove knjige, to su ti patuljci koji su pokazali da su čizme svetskog duha i svetskih kretanja preteške i prevelike za njih. Po Đuretićevom mišljenju, oni su se svi zajedno u podjednakoj meri pokazali nedoraslima i nedostojnima zadatka vođenja svojih naroda. Od njih autor izdvaja onoga ko je nama najbliži i čije smo greške mogli svakodnevno da pratimo, a to je Slobodan Milošević. Đuretić pokušava da da jednu skicu za politički portret glavnog aktera jugoslovenske drame i izdvaja njegovu apsolutnu nespremnost da lične interese podredi nacionalnim, kao i potpuno nerazumevanje globalnih odnosa sa čim je išla iracionalna privrženost virtuelnoj komunističkoj "majčici Rusiji". Kolateralna šteta svih tih elemenata je srpski narod, prokažen, i izopšten iz zapadne zajednice.
Treći esej je direktni nastavak prethodne teme i bavi se uzrocima srpsko-američkih nesporazuma iz devedesetih koji su rezultovali čak i direktnim ratnim sukobom najavljenim 1995. i ostvarenim 1999. godine. Ne osporavajući ogroman Miloševićev udeo u tom zamešateljstvu, Đuretić ipak presudnu ulogu daje američkoj neprincipijelnoj spoljnoj politici koja je čak i podržavala Miloševićevu diktaturu sve dok je to njenim strateškim interesima odgovaralo. Đuretić se pita da li smo mi svi, žitelji sveta u 21. veku, na pragu "jednog humanizma bez morala, društvene harmonije bez duše i demokratije bez naroda".
Četvrti esej je posvećen problemima crnogorskog nacionalnog i političkog identiteta, koji su kulminirali u poslednjih pet godina. Autor daje jednu genealogiju ovih pitanja koja seže sve do drezdenskog kongresa KPJ, i prati različite manipulacije crnogorskim nacionalnim pitanjem. Politiku i vladavinu Mila Đukanovića vidi kao još jedan nastavak serije takvih manipulacija o čemu slikovito govori jedan od podnaslova "Lično pitanje kao državno i nacionalno". Đuretić podseća da je Đukanović zaigrao na kartu antisrpstva tek onda kada se direktno sukobio sa Markom Miloševićem zbog monopola na šverc i promet raznoraznih roba u Crnoj Gori. Tek tada se okreće Jevremu Brkoviću i počinje da igra na kartu crnogorske samobitnosti, što je dovelo do potpune ideološke i političke pocepanosti u samoj Crnoj Gori.
U poslednjem eseju autor daje kratku reminiscenciju na učinke nove vlasti i posebno se fokusira na trapavo, neodlučno i neprincipijelno rešavanje haškog pitanja. Iz svega napisanog provejava značajan pesimizam i razočaranost u sposobnosti i (ne)odgovornost naše političke elite. Nažalost, prema Đuretiću i oni sve više počinju da liče na patuljke u čizmama od sedam milja.
