Na bespuću nezadrživog napretka

26.03.22 Danas

Od kad je pojam napretka na pragu modernog doba došao u samo središte novog društvenog poretka, on je i danas neophodan za razumevanje savremenih društvenih tokova.

Privredni sistem liberalnog društva zasniva se na neprekidnom napretku.

Zastoj se smatra bolešću koja se mora hitno lečiti jer pad privrede u recesiju može dovesti to sunovrata čitavog svetskog političkog poretka.

U svojoj novoj knjizi – Na bespuću nezadrživog napretka (Arhipelag, 2021) istaknuti teoretičar društva Jagoš Đuretić iznosi viziju, ili kako sam kaže, svoj san o savremenom društvenom poretku.

On polazi od stava da je današnje društvo zasnovano na vladavini krupnog kapitala i manjim grupama pojedinaca čiji se interes poklapa sa interesom krupnog kapitala.

Prihvatajući ovu tvrdnju možda bi trebalo ukazati i na američku specifičnost gde krupni kapital uložen u vojnu industriju vrlo često diktira politiku same države.

Vidimo to i danas gde pod zastavom humanosti i pomoći jednoj napadnutoj zemlji osnovnu korist izvlači vojna industrija koja dobija enormne porudžbine.

U britkoj analizi društva posle Drugog svetskog rata, Đuretić ukazuje na pojavu novih svetskih sila – Sovjetskog Saveza i Kine.

Sovjeti, kao pobednici u ratu, nametnuli su svoj poredak Istočnoj Evropi, naturivši im svoju pravu, narodnu demokratiju, i zahtevajući od njih neprekidnu budnost protiv reakcionarnih elemenata koji teže da zaustave i preokrenu točak istorije.

Tim narodima bila je obećana svetla budućnost koju treba strpljivo čekati, i biti spreman na žrtve, uključujući i odricanje od već dostignutih individualnih sloboda.

Staljin, za razliku od Lenjina koji uvodi Novi ekonomski poredak koji prihvata vladavinu tržišta, ukida tržišnu privredu i uvodi novu, plansku privredu, kojom rukovodi partijska birokratija.

Za razliku od bespoštedne kapitalističke eksploatacije radnika, zahteva se žrtvovanje za izgradnju novog besklasnog društva.

Apsurd je da u pojedinim postsocijalističkim zemljama, kao što je i Srbija, od kako je 1945. ukinuta cena rada ona do danas nije uspostavljena, tako da za isti rad i u istim uslovima radnik dobija i do pet puta manju zaradu nego njegov parnjak iz zemlje u kojoj postoji cena rada.

Plate se još uvek dele, pa kolko se kome zalomi.

Istovremeno političari, da bi to zabašurili, govore o potrebi da se za isti rad isto plaćaju žene i muškarci, kao da je sve u najboljem redu.

Kako onda pronaći opravdanje za život u neslobodi u društvima tzv. realnog socijalizma.

Đuretić se drži oprobanog recepta po kojem je bila greška što je revolucija izbila u Rusiji, koja je daleko zaostajala za zapadnim demokratijama, u zemlji sa ogromnim skoro nepremostivim razlikama.

Po njegovom mišljenju možda bi Marskov recept i imao neke šanse da je revolucija izbila u nekoj od najnaprednijih zemalja.

Ništa bolje mišljenje Đuretić nema ni o Kini Mao Cedunga.

Fascinira Đuretićeva analiza kineskog društva posle 1980-ih godina, društva koje će od tad do danas imati neprekidno dvocifreni rast BDP.

Kine, koja se neverovatnom brzinom oslobodila stravičnog siromaštva i polako pretvorila u srednje razvijenu zemlju, ali zbog svoje veličine, pretvorila se i u zemlju koja je dospela na drugo mesto po ekonomskoj snazi u svetu.

Đuretić precizno analizira ovaj uspon Kine – društvenog sistema zasnovanog na dominantnoj ulozi komunističke partije, a paraleno i neoliberalizam zasnovan na ekstremno slobodnoj tržišnoj utakmici.

Ova paralela jasno ukazuje na nezadrživi napredak, s jedne strane, visokorazvijenih kapitalističkih država čiji BDP dostiže nebeske visine, a s druge, dosad nepoznatog spoja tržišne privrede i jednopartijskog sistema.

U teoriji je bilo moguće graditi uspešnu privredu samo u onim društvima koja imaju razvijenu višestranačku demokratiju zasnovanu na slobodama pojedinca.

Đuretić pokazuje vitalnost kineskog modela koji za razliku od neoliberalnog nije doživeo krizu.

Naravno, bogate neoliberalne države, odmah su teret krize prebacile na siromašne zemlje koje poseduju sirovine. Kineski model se pokazao otporan i u pandemiji, te je i dalje zadržao visoke stope rasta.

Zaključak je da se bliži kraj unipolarnog sveta te da budućnost više nije tako prozirna.

San o utopiji, o nekakvom društvu jednakosti, koji sniva Đuretić, još manje je ostvariv, jer se pokazalo da se oba modela zasnivaju na neprestanom nezadrživom rastu, i rastu sve veće nejednakosti, tako da se, po autorovom mišljenju, i u kineskom komunističkom društvu javljaju neverovatne razlike između enormono bogatih i siromašnih.

Posebno je zanimljiva i teorijski inspirativna autorova teza o postojanju dve linije razvoja duhovnosti u zapadnoj civilizaciji.

Autor za nju nalazi oslonac u Hegelovoj filozofiji istorije gde Hegel pravi suštinsku razliku između duhovnosti stargorčke i rimske kulure.

Sa ta dva izvora, po Đuretiću, potekle su i dalje se razvijale dve paralelne linije zapadne, a posredno i čitave svetske duhovnosti, koje su se međusobno dodirivale i prožimale, s tim što je, zahvaljujući logici pobedničkog ekonomskog liberalizma i tehnološkog napretka, trijumfovala linija rimske duhovnosti, koja je više pogodovala lakoći zadovoljavanja tekućih individualnih materijalnih potreba.

Rezultat takvog razvoja je pad duhovnosti u savremenom svetu i pad nivoa duhovnog stvaralaštva kroz njegovo tržišno obezvređivanje.

S tim u vezi je i pad nivoa demokratskih institucija, koje ugrožava pasivnost materijalno zadovoljnog pojedinca u ekonomski razvijenim demokratskim zemljama, kao i faktički pad tih institucija u ruke malog broja vlasnika krupnog kapitala i državne birokratije.

Sa današnjom dominacijom ekonomskog liberalizma u vezi je i nezadrživo nadmetanje ekonomski dominantnih sila, koje neposredno ugrožava opstanak sveta, baš zato što se sve više pokazuje kao nezadrživo.

S tim u vezi, vredno je pomenuti da na sudbinu sveta, po autoru, sudbonosno može uticati i sama zagonetna priroda čovekova, koja nezaustavljivo teži (sve)moći u međusobnim individualnim i društvenim odnosima.

Naglasimo da tu svoju tezu sa ekstremnim posledicama autor izričitije iskazuje u dve svoje poeme – na početku i kraju knjige – nego u teorijskim esejima.

Uostalom, on i inače spas ugrožene duhovnosti vidi u istorijskoj obnovi i razvoju kulturnih tekovina, a posebno u umetnosti, čemu je posvetio poseban esej, čije bi komentarisanje zahtevalo poseban prostor.

Rade Kalik

Autor je potpredsednik Srpskog filozofskog društva