Planeta Dada

01.01.17 Književna istorija

U godini u kojoj se navršio jedan vek od prvih dadaističkih događaja u „Kabareu Volter” pojavljuje se monografija Planeta Dada Predraga Todorovića kao prva opsežna i sistematska studija na temu dadaizma u srpskoj nauci o književnosti. Kao i Antologija srpskog dadaizma, koju je 2014. priredio isti autor, ova monografija objavljena je u okviru edicije „Avangarda” Službenog glasnika, ali se, za razliku od prethodne publikacije, dadaizmu ovde pristupa kao globalnom fenomenu, te je istraživanje obuhvatilo tri kontinenta i četrnaest zemalja, sa ciljem da se čitaocima što bolje približi njegova svestranost, raznorodnost i internacionalnost.
Prvi deo monografije, „Istorijat Dade”, donosi hronološki pregled razvoja ovog umetničkog pokreta po gradovima u kojima se javljao. Započinje se Cirihom 1916. godine i „Kabareom Volter” kao rodnim mestom dadaizma. Autor izlaže biografije sedmoro inicijalnih dadaista, te se upoznajemo sa ulogom koju su u prvoj godini stvaranja pokreta imali Hugo Bal, Tristan Cara, Hans Arp, Sofija Tojber-Arp, Emi Henings, Rihard Hilzenbek i Marsel Janko. Kroz prikaz programa koji je tih dana izvođen u „Kabareu Volter” govori se o delovanju samog dadaističkog jezgra, ali i o umetnicima i pokretima oko njega. Todorović ističe posvećenost ranih dadaista, kao i činjenicu da dada nije nastala iz ničega, već da je bila dobro teorijski potkovana. Po zaključenju prve faze dadaističkog delovanja, vezane za „Kabare Volter”, sledi drugi krug ciriške dade, otpočet otvaranjem Galerije „Dada”, u kojoj su održavani umetnički programi različitih formata. Ciriška dada se u monografiji prati sve do 1920, kada ona odlaskom glavnih aktera u druge gradove prestaje da postoji.
Planeta Dada se potom okreće do severnoameričkog kontinenta, gde se od 1915. do 1923, nezavisno od ciriške, razvijala njujorška dada. Predstavljene su biografije najvažnijih dadaista, Marsela Dišana, Fransisa Pikabije, Mana Reja, Alfreda Štiglica i Artura Krevejna, i njihov doprinos dadaizmu i modernoj umetnosti uopšte, pre svega u domenu likovnih umetnosti, fotografije i eksperimenata koji su iznedrili koncept redimejda. Nastavak studije posvećen je razvoju dadaizma u nekoliko nemačkih gradova, Berlinu, Kelnu i Hanoveru, od 1917. do početka dvadesetih. Prikazuje se delovanje umetnika kao što su Raul Hausman, Johanes Bader, Hana Hek, Maks Ernst i Kurt Šviters, uz časopise koje su osnivali i uređivali (Der Dada, Die Freie Strasse, Der Ventilator, Die Schammade, Merz). Ističe se fotomontaža kao umetnička zaostavština berlinske dade, kao i sveopšte protivljenje nemačkom militarizmu i imperijalnim ambicijama kajzera. Poglavlje „Dada Pariz” prati seobu ciriških i njujorških dadaista u grad svetlosti, njihov tamošnji angažman i relacije sa francuskim umetnicima poput Bretona, Supoa, Aragona i Elijara, koji su se spremno priključivali dadaističkim eksperimentima, da bi se kasnije preusmerili na nove umetničke poduhvate, pre svega nadrealizam. Autor napominje da bi dadu, zapravo, bilo ispravno smatrati odskočnom daskom pariskih nadrealista, kao i da su Magnetna polja delo nastalo u okviru dadaizma.
U daljem razmatranju planetarnog širenja dade Todorović se kreće kroz Italiju, Holandiju, Belgiju, Španiju, Mađarsku, Čehoslovačku, Poljsku, Rusiju, Jugoslaviju i Japan, notirajući i pojašnjavajući veze dadaista sa umetnicima koji su delovali u okviru drugih umetničkih pokretâ, kao što su futurizam i De Stijl. U kontekstu Jugoslavije prati se rad Dragana Aleksića i delovanje u časopisima Zenit, Dada-Tank i Dada jazz. Globalni karakter dadaizma upečatljivo je dočaran japanskom dadom, specifičnom zbog spajanja tradicionalne japanske kulture i religije sa krajnje radikalnim avangardnim idejama.
Nakon portretisanja dadaista i onih bliskih njima, kao i dadaističkih aktivnosti, kabaretskih, izdavačkih i izlagačkih, organizovanih po različitim gradovima širom planete, u drugom delu monografije razmatra se „Poetika Dade”, odnosno njena antipoetika, kako autor označava tu umetnost „ludila i destrukcije”. Naglašava se da je pojava dade predstavljala prevrat kojim su umetnici težili da ospore, i čak unište, ne umetnost i književnost kao takve već uvrežene predstave o njima. Mada se dadaizam geografski širio prilično stihijski i neorganizovano, Todorović ističe da se za poetiku ovog pokreta nipošto ne može reći da je iznikla sasvim nesvesna umetnosti ranijih epoha, kao i vanevropskih umetnosti. Ne teži se klasičnom idealu umetničke lepote već stvaranje postaje akt slučajnosti, što se naročito zapaža u dadaističkoj poeziji koja se ruga i stvarnosti i poetskoj tradiciji u svim svojim elementima – rimi i ritmu, rečima, jeziku, smislu, formi. Imajući u vidu tesnu vezu dadaističkog slikarstva i književnosti, tim pre što su mnogi umetnici delovali na oba plana, razmatra se i mešanje žanrova u obliku slika-manifesta i pesama-crteža.
Kao bitno svojstvo poetike u posebnom poglavlju izdvaja se dadaistička subverzija, zasnovana pre svega na ukidanju didaktičke i estetske funkcije umetnosti, umesto čega se istražuje tok mišljenja nesputanog uma i teži automatskom pisanju. Kako autor kaže, „uranjanje u podsvest zavezanih očiju i ’pecanje’ reči onim redosledom kojim one upadaju u mrežu mozga izum je ovih jahača dadalipse” (239). Dadaistička improvizacija i „kreativno ludilo” imali su ogroman značaj u razvoju modernog pozorišta, a Todorović ističe i to da je neporeciv uticaj dadaističkih predstava na teatar apsurda još nedovoljno proučen. Podrivanje granica žanra i preplitanje različitih umetnosti, kao i ukidanje granica između umetnosti i života, iznelo je u prvi plan žanrovski hibridne invencije kao što su kolaž, bruitizam, fonetske i crnačke pesme, slika-skulptura i performans.
Naredna poglavlja posvećena su dadaističkim manifestima, ulozi smeha, kao i upotrebi maske u dadaizmu. Nastala u doba Velikog rata, dada je humor, podsmeh i porugu upućenu svemu i svima koristila kao odbranu od strašne stvarnosti i od ništavila u koje se svet sunovraćuje. Isto tako, maske i kostimi predstavljali su još jedan vid dadaističke provokacije koja, kako autor zapaža, istovremeno naglašava želju za eskapizmom i skrivanjem, ali donosi i transformaciju u cilju postizanja snažnog efekta.
Mada je kroz celu studiju potcrtana težnja dadaista da naprave prevrat u umetnosti radikalnim odvajanjem od tradicije, Todorović jedno poglavlje posvećuje dadinim književnim pretečama. U kontekstu dadaizma razmatra se uticaj Gijoma Apolinera i Alfreda Žarija, dok eksperimenti u tipografiji, kao ključni element dadaističke poetike, vode do osvrta na delo Kristijana Morgenšterna i Vasilija Kandinskog. Likovni aspekti dade temeljnije se obrađuju u zasebnom poglavlju, gde se izdvaja apstrakcija kao ključni pojam, a zatim i Slučaj, koji je kao „punopravni član dade” iznedrio improvizaciju i eksperiment ugrađene u osnovu dadaističke poetike.
Naredna poglavlja razmatraju odnos dadaizma i drugih avangardnih pravaca tog vremena, futurizma, ekspresionizma i nadrealizma. Izdvajaju se elementi koje je dada preuzela iz nešto starijih pokreta („slobodne reči” iz futurizma, duh pobune iz ekspresionizma), uz ponovno naglašavanje sveopšte atmosfere slobodne fluktuacije ideja, ljudi, knjiga, časopisa, izložbi, koja je omogućila prožimanje različitih umetničkih pravaca. U najpolemičnijem poglavlju studije, „Dadaizam i nadrealizam”, autor ističe doprinos koji je dadaizam dao razvoju nadrealizma, a koji je u kritičkim studijama minimiziran ili čak izostavljen. Naglašava se da su ključni nadrealisti, poput Bretona, počeli u okviru dadaizma, te se problematizuje favorizovanje nadrealizma od strane kritike, a samim nadrealistima se osporava originalnost postupka. Na kraju, „Epilog zvani neodada” ističe vitalnost dadaističkih koncepata i njihovo prisustvo u različitim formama moderne umetnosti, što se takođe često previđa.
Todorović već u uvodnim razmatranjima napominje da je monografija, između ostalog, „pokušaj revalorizovanja uloge i značaja pojedinaca u pokretu, njihovo stavljanje na mesto koje im zaista i pripada” (7), te se tako kroz celu studiju ukazuje na nepravilnosti, nedostatke i propuste u dosadašnjim istraživanjima dadaizma, s posebnim osvrtima na neobjektivnost pisanja autora pojedinih književnoistorijskih studija i leksikona, često uslovljenu njihovom ideološkom orijentacijom, ali i zemljom iz koje potiču. Najčešća zamerka tiče se umanjivanja značaja dadaizma za razvoj avangardne i moderne umetnosti, a naročito nadrealizma.
Važan deo monografije koji upotpunjava priču o ovom umetničkom pokretu jeste i bogata likovna oprema, ilustracije koje prikazuju dadaiste i one oko njih, scene iz predstava i performansa, plakate i najave za različite događaje, korice knjiga i časopisa, beleške i rukopise. Imajući u vidu multimedijalni karakter dade, kao i eksperimentisanje sa grafičkim i tipografskim elementima, studija svakako ne bi bila kompletna bez ovih likovnih priloga, i pored informativnog tekstualnog dela.
Ovo mapiranje dade u vremenu i prostoru zaokruženo je „Dodatkom: Biodada”, u kojem je izložen spisak od 144 imena dadaista i onih koji su učestvovali u dadaističkim aktivnostima, sa osnovnim podacima o svakome – navedene su godine rođenja i smrti, nacionalnost, kao i godina kad su se susreli sa dadom i gradovi u kojima su delovali kao dadaisti. Time se dodatno ističe planetarnost dadaizma i pokazuje da je on trajao i duže nego što se obično veruje, tačnije celu deceniju, okvirno od 1915. do 1925. Ne manje važan je i popis dadaističkih i avangardnih časopisa i knjiga i tekstova dadaista, koje je autor koristio kao izvore za svoje istraživanje. Monografija Planeta Dada tako ne samo da sistematizuje i pojašnjava ovaj hibridni, multimedijalni i suštinski neuhvatljivi avangardni fenomen, koji je ostavio traga na razvoj književnosti, likovnih umetnosti, teatra, filma i plesa, već nudi i smernice za dalja izučavanja.
Bojana Aćamović