Portreti srpskih vladara

21.01.07 Danas

Polazeći od principa moderne nauke da se istorija svakog naroda, pa i srpskog, može posmatrati samo u širim okvirima većih celina, profesorka dr Jovanka Kalić, dopisna članica SANU, sabrala je na desetine svojih naučnih radova u jedinstvenu autorsku studiju položaja Srbije u srednjem veku i njenim odnosima sa Evropom tog doba. Knjiga objavljena kao prvi naslov nove edicije Istorijskog instituta SANU, posvećene istraživanjima naučnika starije generacije, donosi tekstove profesorke Kalić objavljivane u raznim naučnim publikacijama u zemlji i inostranstvu, od kojih je nekoliko po prvi put predstavljeno ovdašnjoj publici. Kako autorka napominje, prednost je data onim radovima koji donose novine u istorijskoj građi, metodologiji ili tumačenjima - to su konkretne teme, često dugogodišnji projekti, koji su omogućili da se potraže nova pitanja u srpskoj istoriji i kulturi.
Rukovodeći se intrigantnim pitanjima koje otvara istorija srednjevekovne Srbije, autorka je ovu obimnu zbirku istraživanja podelila u četiri tematske celine. Prvi segment pretresa vizantijske korene političkog i kulturnog života prvih srpskih država na Balkanu, kroz pregled pisanih izvora, administrativni i verski uticaj Vizantije na srednjevekovne gradove u Srbiji. Tekst "Beograd u 12. veku: tvrđava -grad- polis" čini poseban prilog istoriji gradova, kojom se dr Jovanka Kalić bavi i u trećoj tematskoj celini posvećenoj privredi i naseljima. Ovde su sabrane studije Niša, Zemuna, pirotskog kraja, Trgovišta, Rasa i Prijepolja, položaja Beograda u međunarodnoj trgovini srednjeg veka te organizacije carinskih službi despota Stefana Lazarevića u Ugarskoj.
Uz drugi deo knjige, posvećen društvu i institucijama - državi, crkvi, saborima, vlasteli - to je i jezgro istraživanja dr Jovanke Kalić, koje prati određene pojave u razvoju srpskog društva, kroz uticaje Vizantije, latinskog Zapada i nasleđa slovenskog sveta. Opsežno istraživačko polje, napominje autorka, postaje još prostranije kada se uzme u obzir da su balkanske prostore od davnina presecale razne granice - političke, upravne, verske, jezičke, kulturne i druge. U spletu tih uticaja u ovom podneblju svako istraživanje dijahrono posmatrano dobija razmere poduhvata. Pa ipak, dva dela evropske civilizacije su presudno uticala na temelje svih balkanskih naroda - to su stari helenski odnosno rimski svet. "Vizantijsko carstvo je nastavilo i preobrazilo to nasleđe i prenelo ga mlađim narodima koji su vekovima pod njegovim okriljem stvarali svoju kulturu. Evropa i Srbi su otada jedan pojam opšte istorije", ukazuje dr Jovanka Kalić.
Poslednji deo ove zbirke radova istražuje veze Srbije sa zemljama van vizantijskog sveta, uspostavljene još u 12. veku, razuđene i promenljive tokom vekova. One su manje poznate u našoj naučnoj literaturi, a otkrivaju znatno šire okvire srpske politike, obostrane uticaje i interese. Velika carstva i Podunavlje, uz stare znane veze srednjevekovne srpske države sa mediteranskim svetom, predstavljeni su u tekstovima koji se bave evropskim temama srpske istorije u srednjem veku.

Tama izazvana nedostatkom izvora prekriva srpski rani srednji vek, ali nije potpuno neprozirna i svakako ne vredi kao dokaz da je srpsko pleme živelo svoj politički život na način neskladan onovremenom životu drugih evropskih naroda - konstatuje dr Tibor Živković u pogovoru nedavno objavljene "zbirke" portreta srpskih vladara, u periodu od 9. do 12. veka. Stoga će autor, napominjući da se od retkih fragmenata može uobličiti tek obris davnih događaja, pokušati da ponovnim iščitavanjem različitih istorijskih izvora, njihovim kritičkim preispitivanjem i poređenjem, popuni prazninu u domaćoj istoriografiji koja se odnosi na vladare Srbije, Zahumlja, Bosne i Duklje, kao i osnovne pravce njihovog političkog delovanja.
Objavljena u ediciji "Jason" beogradskog Zavoda za udžbenike i nastavna sredstva, knjiga Portreti srpskih vladara (9 - 12 vek) donosi petnaestak imena, odabranih na osnovu procene istorijske vrednosti izvora u kojima se pominju. Počev od Vlastimira, na koga vizantijski car Konstantin Porfirogenit ukazuje kao na potomka vladara za čije su vladavine Srbi došli na Balkansko poluostrvo dva veka ranije, pa do bosanskog bana Borića (prva polovina 12. veka), Tibor Živković portretiše ove vladare opisujući njihove političke gestove i odnose sa Vizantijom, Ugarskom i drugim balkanskim državama.
Upravo pitanja spoljne politike i unutrašnjeg uređenja zemlje čine osnovnu nit koja spaja portrete srpskih vladara ranog srednjeg veka, ukazuje Živković, napominjući da se daljom analizom tih tema stiže i do drugih, ne tako očiglednih pitanja - razlozi koji su vodili vladare u osvajanja, privredna kretanja, razvoj društva i slično. "Portreti vladara čine samo okosnicu oko koje bi trebalo izvajati osnovne oblike društva njihovog vremena", ističe dr Tibor Živković. Osnovnu platformu autor, inače direktor Istorijskog instituta SANU, naznačio je rasvetljavajući ključno načelo: sudbina vladarske porodice neodvojiva je od sudbine države, sasvim u skladu sa normama evropskih država tog vremena.

Milica Jovanović