Povelje i pisma despota Stefana

01.12.07

Naši istoričari smatraju da je knez i despot Stefan bio mudar vladar, da je Srbija u privrednom pogledu bila vrlo razvijena za vreme njegove vladavine, čemu je doprinosila vrlo razgranata trgovina sa Dubrovnikom.
Knjiga „Povelje i pisma despota Stefana” akademika Aleksandra Mladenovića, u izdanju beogradske „Čigoja štampe”, na proteklom Beogradskom sajmu knjiga proglašena je za izdavački poduhvat. U njoj, baš kao u prethodnoj, „Povelje kneza Lazara”, koju je takođe priredio akademik Mladenović i objavio isti izdavač 2003. godine, primenjen je isti postupak: svi dokumenti, povelje i pisma kneza i despota Stefana (1377–1427), pisani srpskoslovenskim i srpskim narodnim jezikom i nastali od 1392. do 1427, skupljeni su i izdati, sada prvi put, u jednoj knjizi. Tako danas naša nauka i kultura ima u dvema knjigama sve ono što je izašlo iz kancelarija (a što je do danas sačuvano) kneza Lazara i kneza i despota Stefana, oca i sina, koji su vladali Srbijom više od pola veka.
Od svih ovih pisanih dokumenata despota Stefana, u ovom izdanju donesen je tekst u originalnoj grafiji i njegov faksimil, a od poveljâ dat je i njihov transkribovan tekst, kao i prevod na današnji srpski književni jezik.
Kome su sve bili namenjene povelje?
Po sadržini većinom darovnice, ove su povelje upućene pojedinim manastirima na Svetoj Gori: Hilandaru, Velikoj Lavri, Sv. Pantelejmonu, Vatopedu, zatim u Srbiji: Mileševi i Visokim Dečanima, kao i u Rumuniji: Tismani i Vodici. Povelja despota Stefana Beogradu sačuvana je samo u kratkom odlomku koji je doneo Konstantin Filozof (Kostenečki) u svom Žitiju ovog našeg vladara. A povelja upućena Dubrovačkoj opštini (1405) predstavlja, zapravo, ugovor o prijateljstvu, međusobnim odnosima i trgovini, i njom despot Stefan potvrđuje povelje ranijih srpskih vladara upućivane Dubrovniku. Ukupno ima 16 povelja koje su zajedno ili pojedinačno potpisali naslednici kneza Lazara, članovi njegove porodice; dva dokumenta potiču od dvojice igumana manastira Sv. Pantelejmona, pisana u različito vreme, a koja su vezana za pomenute naslednike. Svi ovi dokumenti predstavljaju originale od kojih su neki sačuvani u dobrom, a neki u lošijem stanju.
Šta sadrže pisma koja možemo naći u Vašoj knjizi?
Pisma koja se ovde donose (ima ih 58) tiču se međusobnih odnosa Srbije i dubrovačke opštine. Među tim pismima nalaze se i dva dokumenta sačuvana u originalu: to je jedno kratko pismo kneginje Milice i povelja despota Stefana Dubrovniku (pisana u mestu Borač kod Čačka, 2. decembra 1405). Ostala pisma, poslata iz Srbije u Dubrovnik i obratno, donose se, naravno, i ovde, ali su ona sačuvana u dubrovačkim prepisima, a ne u svojim originalima.
U pojedinim spisima, osim u onima pisanim u Dubrovniku, naznačeno je takođe mesto gde su nastali: u Jagodnoj (Jagodini), Prištini, Novom Brdu, na Rasini (oblast oko reke Rasine), u Borču (severoistočno od Čačka), u manastiru Županjevcu, u Moravi (oblast oko desne obale Zapadne Morave od Čačka do ušća Ibra u ovu reku), u Pavlovcima (jugozapadno od Smedereva) i u Kruševcu.
Svi ovi dokumenti ovde su izdati s ispravljenim eventualnim ranijim greškama, s potpunim tekstom, kritički i s odgovarajućim komentarom, filološkim pre svega. Njima će moći pouzdano da se služe budući istraživači srpske nacionalne istorije, proučavaoci vremena kod nas posle Kosovske bitke (1389) oslanjajući se ne samo na izdate tekstove ovih povelja i pisama već i na njihove faksimile.
Ko će još moći da proučava iz njih?
Filolozi, domaći i strani, koji se interesuju za prošlost srpskog narodnog jezika, u ovim izdatim spisima, pre svega u njihovim originalima a ne u njihovim prepisima, moći će da nađu autentičnu građu za svoja istraživanja. Ta građa otkriva interesantne podatke o fonološkom i morfološkom razvoju, kao i o pojedinim glasovnim osobinama, narodnog jezika, dijalekta kojim su pisani ovi spisi. A kako se u njima pominje znatan broj ličnih imena, toponima i mikrotoponima sa područja ondašnje Srbije – koji su zabeleženi u glasovnom liku istovetnom ili sličnom današnjem, ili su u međuvremenu nestala – to svakako može zainteresovati i onomastičare, stručnjake za proučavanje starih srpskih imena.
U kakvom stanju su povelje i pisma, gde ste sve istraživali?
Sve ove povelje nisu bile nepoznate naučnoj javnosti. One su objavljivane počev još od druge polovini 19. veka, međutim, nikada do sada nisu bile sve zajedno izdate u jednoj knjizi. Povelje su sačuvane u originalu, povelja izdata manastiru Velikoj Lavri ili jedna od tih povelja je sačuvana u dosta lošem fizičkom stanju, dok su ostale sačuvane dosta dobro.
Šta se može videti iz pisama?
To su poslovni dokumenti, između srpske kancelarije i dubrovačke opštine, njih ovde ima 58. Međutim, sva su ta pisma sačuvana u prepisu dubrovačkom, a ne u originalu, bilo da se radi o pismima koje je despot slao Dubrovniku, bilo da se radi o pismima koje je Dubrovnik slao despotu. Od svih tih dokumenata u originalu je sačuvano samo jedno kratko pismo kneginje Milice, a to znači pismo napisano još dok ona nije postala monahinja. Ono je nedatirano, a nastalo je do 1393. jer se te godine ona zamonašila i dobila ime Jevgenija ili Jevđenija.
Povelja despotova Dubrovniku sačuvana je u originalu i ovde doneta i fototipski, raščitano i u prevodu na današnji srpski književni jezik.
Kakav je bio vladar knez i despot Stefan?
Kao što se zna, on je 1393. godine stupio na vlast, a njegova majka kneginja Milica je tada otišla u manastir. Treba shvatiti da mu sigurno nije bilo lako da se snađe u Srbiji posle Kosovske bitke, tako da ne treba da nas čudi što ima puno dokumenata koje on potpisuje zajedno sa majkom i bratom. Ne treba da nas čudi ni to što je ona prisutna gotovo do kraja svoga života u javnom životu ondašnje Srbije. Iako je, iste godine kada je Stefan kao knez stupio na vlast otišla i primila monaški čin u manastiru Ljubostinji, svojoj zadužbini, promenila ime u monaško Jevđenija odnosno Jevgenija, ona, stiče se utisak, gotovo nikako nije mladog sina ostavljala samog, shvativši da mu je vrlo teško, bar u početku, da vlada tadašnjom Srbijom. Treba se setiti dvaju momenata koje pominje Konstantin Filozof u svom Žitiju despota Stefana: oba su u vezi sa odlaskom monahinje Jevđenije kod dvojice turskih sultana, i to uvek s ciljem da brani sina koji je na vlasti.
Kada je to bilo?
Prvi put je otišla kod Bajazita da odbrani, tada kneza Stefana, od intriga koje su imale za cilj da ga prikažu pred Turcima kao čoveka koji hoće da napusti vazalni odnos i da pristupi Mađarima. Njegova majka je, zajedno sa dobro poznatom monahinjom Jefimijom, otputovala u Ser, u grad severoistočno od Soluna, gde je odbranila sina od tih glasina.
I drugi put, kada već Bajazit nije bio živ, već je na vlasti bio jedan od njegovih sinova, otišla je da ubedi sultana da je stariji sin Stefan taj koji ima pravo nasledstva prestola svoga oca, a ne njegov mlađi brat Vuk koji se pobunio protiv starijeg brata, tražeći polovinu Srbije da njom upravlja.
Majka je štitila sina vladara?
Ona je, svakako, vrlo često boravila u Kruševcu, pomažući i upućujući sina u sve ono što se ticalo njegove vlasti. Ima još jedan detalj koji je sentimentalan, da ga tako nazovem: na dva meseca pre svoje smrti, monahinja Jevđenija (kneginja Milica) koja će pre smrti dobiti veliku shimu i promeniti ime u Jefrosinija, dala je jedan podatak iz života despotovog koji je lične prirode, ali koji je za nas značajan: u jednom kratkom pismu pisanom septembra 1405, a koje po svojoj sadržini predstavlja takozvanu razrešnicu računa jednome Dubrovčaninu, koji je završio službu ovde kod nas i koji se vraća u Dubrovnik noseći njena pisma iste sadržine, jedno za sebe a drugo za dubrovačku opštinu, ona pored ostalog kaže da taj Dubrovčanin njoj ništa ne duguje, da ni ona njemu ništa ne duguje, da su računi raščišćeni. Ali na kraju dodaje u tim pismima sledeću rečenicu (ta pisma je pisao pisar): „I sama gospodarica Jevđenija naručila je ovo pismo 1405. godine, meseca septembra, dvanaestog dana, na Rasini (oblast oko reke Rasine kod Kruševca) kada se gospodar Despot ženjaše.”
To je jedini podatak po kojem znamo da se on oženio. A žena mu je bila jedna dama iz Vizantije, sa ostrva Lezbosa, koju je posle bitke kod Angore 1402. godine išao da vidi u Mitilenu.
Kakav je vladar bio despot Stefan?
Koliko ja znam, i koliko sam čitao, naši istoričari smatraju da je on bio mudar vladar, da je Srbija u privrednom pogledu bila vrlo razvijena u njegovo vreme, čemu je doprinosila vrlo razgranata trgovina sa Dubrovnikom, pre svega.
Bio je, reklo bi se, i hrabar, što se može videti iz jednog primera. Kada je kneginja Milica, odnosno monahinja Jevđenija bila sa Jefimijom kod Bajazita, Bajazit ih je primio (da li se tada videla sa kćerkom Oliverom, ne znamo, ali se to može pretpostaviti) i rekao da bi bilo dobro da knez Stefan dođe kod njega i da mu sam to sve ispriča. Tako je i bilo. Kad je posle izvesnog vremena došlo do sastanka svih koji su bili u vazalnom odnosu prema Bajazitu, bio je i knez Stefan. Tada je, u razgovoru između njih dvojice, kako kažu izvori, knez Stefan ponudio svoju glavu. „Ako sam kriv, evo me!” Bajazit ga je, naprotiv, kažu izvori, primio ljubazno, rekavši mu da, dok je on živ, Stefan može da bude miran.
Da li je bio i strog vladar?
Kad se vratio u Srbiju, knez Stefan se dosta oštro obračunao sa nosiocima te intrige koju su proširili – da on želi da napusti Turke...

Anđelka Cvijić