Pravoslavna srpska bogoslovija u Prizrenu: (1871-1890

01.01.12

Zbornik Matice srpske za društvene nauke br. 138/2012
Istoričarka Aleksandra Marković Novakov, stručni saradnik Leksikografskog odeljenja Matice srpske, svoju prvu knjigu, nastalu na osnovu uspešno odbranjenog magistarskog rada, posvetila je roditeljima, ali se ujedno i odužila svom zavičaju – Prizrenu. Studija o Prizrenskoj bogosloviji pripada nizu istoriografskih knjiga objavljenih u novije vreme koje se bave prošlošću Stare Srbije. Vremenski okvir knjige omeđen je godinom osnivanja 1871. i godinom 1890. kada Bogoslovija prestaje da bude jedina srpska nacionalna institucija u Staroj Srbiji, budući da se otvaraju srpski konzulati, ali i zbog činjenice da je trorazredna Bogoslovija prerasla u šestorazrednu Bogoslovsko-učiteljsku školu. Knjiga je podeljena na sedam poglavlja i autorka, poput veštog filmskog reditelja čitaoca krupnim kadrom uvodi u temu. U prva dva poglavlja Istorijski okviri na­ stanka i rada Prizrenske bogoslovije i Pri­ zren u vreme otvaranja i rada Bogoslovije prikazane su političke, društvene i kulturne prilike koje su prethodile osnivanju Bogoslovije. Autorka je jasno i hronološkim pristupom opisala i objasnila nastojanja srpskih vladara i vlada na olakšanju teškog položaja Srba pod turskom vlašću. Izazovi su bili veliki a sredstva na raspolaganju mala. Osmansko carstvo u 19. veku (najduži vek imperije) prolazilo je kroz brojne i mahom spolja nametnute reforme. Uprkos nastojanjima Porte, položaj hrišćana bio je jednako težak, naročito od druge polovine 19. veka, kada su nastali agresivni nacionalni pokreti Bugara i Arbanasa, koji su uz grčke aspiracije bili neprijateljski nastrojeni prema Srbima. Na inicijativu mitropolita Mihaila 1868. osnovan je Odbor za učitelje u Staroj Srbiji i Makedoniji, posrednik u odnosima srpske vlade i Srba u Osmanskom carstvu. Osećanje nacionalne ugroženosti, dodatno pojačano propagandom bugarskih egzarhista uticali su na osnivanje Bogoslovije. Položaj srpskog stanovništva u Staroj Srbiji, argumentovano obrazlaže autorka, naročito se pogoršao u vreme srpsko-turskih ratova 1876/7. godine, usled migracija stanovništva, srpskog iz Stare Srbije i arbanaškog prema današnjem Kosovu i Metohiji. Osnivanjem arbanaške Prizrenske lige 1878. još više su pogoršani odnosi na prostoru Stare Srbije. U potpoglavlju Odnos nezavisne Srbije prema Kosovu i Metohiji 1878–1890. prikazan je institucionalni okvir pomoći koju je srpska država upućivala sunarodnicima u Staroj Srbiji. Odsustvo planskog i organizovanog rada karakteristika je za godine posle sticanja nezavisnosti. Poraz u ratu s Bugarskom u jesen 1885. godine uverio je srpsku vlada da je najcelishodniji vid delovanja na prostoru Stare Srbije kulturno-prosvetni, za šta se istrajno zalagao Stojan Novaković. U tom cilju osnovano je 1886. godine Društvo Svetog Save. Od 1887. komunikacija se odvijala i posredstvom Odeljenja za srpske škole i crkve koje je bilo pri Ministarstvu prosvete, da bi od 1890. poslovi nacionalne propagande bili preneti na Ministarstvo inostranih dela. Uprkos svim tim merama, u Staroj Srbiji 1889. godine, zaključuje autorka, bilo je veo­ ma malo srpskih škola u odnosu na škole drugih naroda. U drugom poglavlju opisan je Prizren, najveći srpski grad na Kosovu i Metohiji u kojem su Srbi ipak bili manjina u odnosu na Arbanase i Turke. Specifičnost Prizrena bila je u tome što je to bio ne samo trgovački grad s bogatim slojem srpskog stanovništva, već i sedište Raško-prizrenske eparhije i grad sa crkveno-školskom opštinom (u izvorima prvi put pomenuta 1794). U devetoj deceniji osnovano je Društvo Svetog Save sa ciljem završetka gradnje crkve Sv. Đorđa (od 1880) i pevačko društvo Sveti Uroš. Prizren i okolina bili su okruženi velikim brojem srpskih crkava i manastira. Od 1871. do 1875. izlazio je list Prizren na turskom i srpskom jeziku. Na osnovu rečenog, reklo bi se da je grad bio svojevrsna kulturna oaza Srba u Staroj Srbiji, međutim, permanent-na pretnja za bezbednost grada bili su stanovnici obližnje Ljume, inače srpskog porekla. Autorka citira reči konzula Branislava Nušića: Nad Prizrenom stoji zape­ ta puška ljumljanska, od koje i sami Turci prizrenski strepe i mole za zaštitu.
Treće poglavlje Pravoslavna srpska bogoslovija u Prizrenu 1871–1890. najobimniji je deo knjige. Koristeći raspoložive izvore i literaturu autorka je objasnila složene političke okolnosti koji su prethodili osnivanju Bogoslovije. U tradiciji stanovnika Prizrena dugo je vladalo uverenje da je veliki dobrotvor, Prizrenac, Sima Andrejević Igumanov najzaslužniji za osnivanje Bogoslovije, budući da je za života kupio zemljište na kojem je zgrada Bogoslovije, njegovim novcem sagrađena i pošto je testamentom imovinu zaveštao na razvoj prosvete. Autorka je, na osnovu raspoloživih dokumenata, istakla presudnu ulogu srpske vlade, odnosno Odbora za srpske škole u Staroj Srbiji u osnivanju Bogoslovije. Zametanje tragova o finansiranju Bogoslovije činjeno je iz praktičnih razloga, jer turske vlasti nisu smele da saznaju pravi izvor finansiranja. Ta činjenica, međutim, ne umanjuje značaj Sime Andrejevića. Strah srpskog stanovništva, naročito u vreme i posle srpsko-turskih ratova, odrazio se na bezbednost i sam opstanak Bogoslovije. Tako je od aprila 1880. do jula 1881. jedini nastavnik u Bogosloviji bio Đorđe Kamperelić. Odraz tog straha su potkazivanja nastavnika Bogoslovije turskim vlastima od pojedinih Srba. Autorka je u formi letopisa, po školskim godinama, prikazala brojno stanje učenika, nastavne predmete, nastavnike i problemi koji su se javljali tokom svake školske godine obuhvaćene knjigom. Upravitelji Sava Dečanac, Ilija Stavrić, Petar Kostić, Meletije Vujić, nastavnici Milun Novičić, Đorđe Kamperelić, Ilija Vučetić, Trivun Dimitrijević, Sava Jakić, Vasilije Desić, obeležili su rad Bogoslovije do 1890. Njihove biografije nalaze se na kraju knjige. Autorka otvoreno piše o sukobima nastavnika Bogoslovije koju su izbijali s vremena na vreme, zbog čega je ugrožavan rad Bogoslovije, a ti sukobi su, opet, posledica društveno-političkih odnosa, slabog materijalnog stanja nastavnika, lične sujete, tako svojstvene obrazovanim ljudima. Knjiga je svojevrsni omaž ruskom konzulu Ivanu Stepanoviču Jastrebovu, velikom dobročinitelju Bogoslovije, istinskom bogatiru pravoslavlja i Srba u Staroj Srbiji. Prilježnom analizom izvora, autorka je rekonstruisala i one segmente rada Bogoslovije koji se mogu podvesti pod pojam svakodnevni život: uslovi rada i položaj nastavnika, smeštaj, ishrana i odevanje učenika, stanje bibliotečkog fonda i odnos Srba prema Bogosloviji. Promišljenim pristupom u cilju sveobuhvatnog sagledavanja mesta i uloge, Prizrenska bogoslovija upoređena je s drugim bogoslovijama koje su Srbi imali u 19. veku: Karlovačkom (1794), Beogradskom (1810; 1836),
Zadarskom (1841), Banjalučkom (1866), Cetinjžskom (1869), zaključujući da je Prizrenska bila najsličnija Cetinjskoj, pre svega po nivou znanja učenika i školskoj spremi nastavnika. U poglavlju Prosvetno vaspitni značaj Bogoslovije 1871–1890, autorka zaključuje da su, što se prosvetnog značaja Bogoslovije tiče, postojala tri perioda u njenom radu: 1. period 1871. do 1876. obeležen je nastojanjima da se školuje što veći broj budućih sveštenika i učitelja, a Učeni odbor je brinuo o prosveti Srba u Osmanskom carstvu; 2. od 1876. do 1887, nakon ukidanja Učenog odbora (1876), Bogoslovija je preuzela poslove organizacije i nadzora svih škola u Staroj Srbiji i 3. od 1887. do 1890. godine, kada je trorazredna Srpska pravoslavna bogoslovija prerasla u šestorazrednu Bogoslovsko-učiteljsku školu. U ovom periodu, nakon reorganizacije, Bogoslovija je postala mnogo značajniji činilac u stvaranju kvalitetnijih učiteljskih i svešteničkih kadrova.
U petom poglavlju Političko­propagand­ ni značaj Bogoslovije, autorka zaključuje da je od prosvetne, važnija bila politička uloga Bogoslovije, budući da je preko nje održavana stalna veza s Beogradom. Osnivanjem Bogoslovije, kod Srba na prostoru Kosova i Metohije, ali i šire, pojavila se nada u oslobođenje. Činjenica da posle osnivanja Bogoslovije nije zabeležen nijedan slučaj grupnog islamizovanja, dovoljno govori o njenom značaju. Inspirativno je šesto poglavlje Biografije značajnih ličnosti u kojem se nalaze životopisi četrnaest ličnosti zaslužnih za osnivanje i rad Bogoslovije. Knjiga je upotpunjena spiskom učenika koji su završili Bogosloviju, njihovim mestom rođenja i zanimanjem, tabelama socijalnog porekla učenika, tabelom upisanih i svršenih đaka i pregledom nastavničkog kadra po školskim godinama.
Iz svega dosad napisanog, možemo zaključiti da je reč o heuristički i metodološki odlično pripremljenoj studiji, napisanoj lepim i jasnim stilom. Dodatna vrednost joj je emotivna komponenta, autorkino osećanje večitog duga prema zavičaju. Prikaz završavamo autorkinim rečima na kraju Predgovora: Kako mi kao pojedinci ne mo­ žemo bitnije da utičemo na kosovsko­metohijsku stvarnost, ovo je naš mali dug odbrani budućnosti Kosova i Metohije.
Radomir J. Popović