Protestantska etika i duh kapitalizma

razmišljanje o problemima sveta i života, filozofska, kao i teološka mudrost o životu najdublje vrste – mada je potpun razvoj sistematske teologije svojstven hrišćanstvu nastalom pod uticajem helenizma (njenih začetaka ima samo u islamu i kod pojedinih indijskih sekti) – znanje i posmatranje najizvrsnije sublimacije postojalo je i drugde, pre svega u Indiji, Kini, Vavilonu, Egiptu. Ali, vavilonskoj i svakoj drugoj astronomiji je nedostajalo – što razvoj naročito vavilonskog učenja o zvezdama čini još čudnovatijim – matematičko utemeljenje koje su joj dali tek Heleni. Indijskoj geometriji je nedostajao racionalni „dokaz“, opet produkt helenskog duha koji je, takođe kao prvi, stvorio mehaniku i fiziku. Indijskim prirodnim naukama, koje su i te kako bile razvijene u pogledu posmatranja, nedostajao je racionalni eksperiment – on je posle antičkih začetaka uglavnom produkt renesanse, kao i moderna laboratorija; otuda je, naročito u Indiji, u empirijsko-tehničkom pogledu visokorazvijenoj medicini nedostajala biološka, a posebno biohemijska osnova. Racionalna hemija nedostaje skoro svim kulturnim područjima osim Zapadu. Visokorazvijenoj kineskoj istoriografiji nedostaje tukididovska pragma. Makijaveli (Macchiavelli) ima preteče u Indiji. Ali celokupnom azijskom učenju o državi nedostaje sistematika slična onoj aristotelovskog učenja i uopšte racionalni pojmovi. Za racionalno učenje o pravu drugde, pored svih začetaka u Indiji (Mimamsa-škola), nedostaju jurističke šeme i misaone forme rimskog, i na njemu školovanog zapadnog prava. Osim toga, tvorevinu kao što je kanonsko pravo poznaje samo Zapad.
Slično je i sa umetnošću. Izgleda da je muzički sluh kod drugih naroda bio finije razvijen nego danas kod nas; u svakom slučaju nije bio manje fin. Polifonija najrazličitije vrste bila je rasprostranjena širom sveta, zajedničko delovanje više instrumenata, a i diskantiranje se može naći na drugim mestima. Svi naši racionalni tonski intervali su drugde bili izračunati i poznati. Ali racionalna harmonična muzika – kako učenje o kontrapunktu tako i ono o akordnoj harmoniji – obrazovanje tonskog materijala na bazi triju trozvuka sa harmoničnom tercom, naša hromatika i enharmonija, koje se u racionalnoj formi od vremena renesanse tumače harmonično, naš orkestar sa gudačkim kvartetom kao srži i organizacijom ansambla duvačkih instrumenata, generalbas, naša notacija (tek ona omogućuje komponovanje i vežbanje modernih tonskih dela, dakle – uopšte čitavu njihovu trajnu egzistenciju), naše sonate, simfonije, opere – mada je programske muzike, tonskog slikanja, tonske alteracije i hromatike kao izražajnog sredstva bilo u najrazličitijim muzičkim kulturama – a kao sredstva za to svi naši osnovni instrumenti: orgulje, klavir, violina: sve to je postojalo samo na Zapadu.