01.05.20
Kultura
Rodna ravnopravnost u visokom obrazovanju, nauci, teoriji i metodologiji istraživanja već dugo predstavlja važnu i osetljivu temu, ne samo zbog velikog potencijala pozitivnih promena koje se u ovoj sferi i najavljuju i realizuju, nego i stoga što je bavljenje zastupljenošću muškaraca i žena u onim oblastima društvenog delovanja koje se tiču obrazovanja aktivnost koja iziskuje da se stalno ukazuje na podložnost rizicima i realnim opasnostima podzastupljenosti žena. Rodne razlike nivelišu se kroz proces urodnjavanja, koji valja shvatiti kao potencijalno transformativnu strategiju rodne ravnopravnosti koja može da dovede do smanjivanja neravnopravnosti kako u privatnoj, tako i u javnoj sferi.
Termin urodnjavanje (gender mainstreaming) prvi put se pominje na Trećoj svetskoj konferenciji žena u Najrobiju 1985. godine, da bi zvanično bio predstavljen deset godina docnije, na Četvrtoj svetskoj konferenciji žena, koja je održana u Pekingu. Većina definicija urodnjavanja usklađena je sa zvaničnom definicijom pojma koju je ponudio Ekonomski i socijalni savet Ujedinjenih nacija, po kojoj urodnjavanje označava uvođenje rodne perspektive u glavne tokove i procese ocenjivanja posledica po žene i muškarce koje proishode iz svih planiranih mera, uključujući propise, politike i programe, u svim oblastima i na svim nivoima. Ovaj pojam se u literaturi na našem jeziku neretko prevodi opisno: kao „uvođenje ravnopravnosti polova u javnu politiku”, „uvođenje rodne perspektive” ili pak „integrisanje rodne perspektive”. Kako god o urodnjavanju govorili, to je strategija kojom pitanja koja se odnose na žene i na muškarce, kao i na njihova iskustva, postaju integralni deo razvoja, primene i evaluacije politika i programa u svim političkim, ekonomskim i društvenim sferama, tako da žene i muškarci imaju koristi u istoj meri i kako se neravnopravnost ne bi reprodukovala.
Dvadeset naučnih radova objavljenih u zborniku Rodna ravnopravnost u visokom obrazovanju: koncepti, pravci i izazovi na temu rodne ravnopravnosti u obrazovanju (kao i veza moći i politike koji uslovljavaju položaj žene) bave se oblastima prava i ekonomije, istorije srpske književnosti, isto tako i istorijatom institucionalnog razvoja rodnih studija u Srbiji, te temama urodnjavanja u različitim sredinama i sferama delovanja.
Zbornik Rodna ravnopravnost u visokom obrazovanju: koncepti, pravci i izazovi obuhvata radove relevantnih autorki i autora koji na validan, efektan i naučno utemeljen način predočavaju ekspertima i zainteresovanom čitalaštvu teorijske postavke implementacije rodne ravnopravnosti i primere iz prakse kod nas i u svetu, navodeći slučajeve razvoja roda i obrazovanja na studijama slučaja iz drugih kultura i disciplina, ali i tako što prati dijahronijska izučavanja u našem društvu.
Spektar zastupljenih tema je impresivan, i zato se vredi usredsrediti ne samo na pojedinačne tekstove, nego i na hronični problem podzastupljenosti žena u sferi obrazovanja i javnih delatnosti, na problem na koji svaki od radova ukazuje iz drugog ugla.
Postoji vidna diskrepancija između međunarodnog i nacionalnog normativnog okvira koji zahtevaju urodnjavanje obrazovanja na svim nivoima i postojećeg stanja u visokom obrazovanju, tvrde u svom radu Dragica Vujadinović i Nevena Petrušić, ukazujući na to da su domaći kurikulumi opterećeni patrijarhalnim kodovima, a da se pod maskom rodne neutralnosti kriju rodno slepi nastavni sadržaji, koji direktno doprinose održavanju postojećih rodnih nejednakosti.
Obrazovanje i njegovi sadržaji i prakse predstavljaju snažna sredstva za reprodukciju patrijarhalnih rodnih odnosa, ali su istovremeno ključni pokretači transformacije rodnog režima i demokratizacije i modernizacije društva. Urodnjavanje visokog obrazovanja, tj. uvođenje rodne perspektive u sve njegove segmente, predstavlja jedan od ključnih uslova za prevazilaženje rodnih nejednakosti. Ostvarivanje ovog cilja podrazumeva odgovarajuće intervencije, sa ciljem da se patrijarhalna matrica u obrazovanju redukuje i preoblikuje, a emancipatorsko urodnjavanje sve više uvodi u praksu. Marina Blagojević stoga kritički ispituje „pravo na izvrsnost” kao pravo na priznatost, uticajnost i društveni status, kao nešto što prevashodno treba da zavisi od same naučne izvrsnosti i naučnog doprinosa (kreativnog i društvenokorisnog) koji je individua ostvarila, a ne od njene pozicioniranosti u dominantnom hijerarhijskom modelu koji postoji u nauci i u proizvodnji znanja. Da bi pokazala kako je u realnosti izvrsnost definisana, autorka nudi teorijski model koji demonstrira kako se naučna izvrsnost svodi na reziduum koji preostaje posle različitih višestrukih i ukrštenih isključenosti.
Ljiljana Čičkarić ukazuje da prema najnovijim podacima koje je objavio Unesko žene čine oko 30% istraživača u prirodnim naukama, tehnologijama, inžinjeringu i medicini. Iako skoro u jednakom broju diplomiraju i magistriraju, prepreke za žene u istraživačkoj karijeri počinju već u fazi izrade doktorske disertacije i nastavljaju se dalje u procesu napredovanja u hijerarhijskoj strukturi naučnih organizacija. Muškarci u Srbiji čine većinu i među studentima u područjima informatike i komunikacione tehnologije (74%), inženjerstva i građevinarstva (63%). Žena ima više među istraživačima u medicinskim naukama (skoro 60%), a najmanje ih je u tehnologijama (37%). Daša Duhaček bavi se pitanjem organizovanja i rada rodnih studija i paradoksom njihovog opstanka, budući da su suočene sa mogućnošću da postanu prećutno konzervativne i teorijski nekoherentne, ali i sa obavezom da se podjednako pozabave korpusom teorija i strukturom moći.
Zbornik Rodna ravnopravnost u visokom obrazovanju: koncepti, pravci i izazovi, u koji su uključene autorke i autori iz Srbije, regiona i zemalja Zapadne Evrope, ispunjava sve standarde postavljene pred naučnu publikaciju, i svojim opsegom i temeljnošću svakako zaslužuje veću pažnju i javnosti i pojedinaca koji još uvek nisu svesni ni ideala, a ni hendikepa, sa kojima se žene kao podređeni deo populacije neprestano suočavaju.
Vladislava Gordić Petković
01.02.20
INSTITUCIONALIZACIJA ISTRAŽIVANJA RODA U VISOKOŠKOLSKOM OBRAZOVANJU
Genero
Zbornik radova Rodna ravnopravnost u visokom obrazovanju: koncepti, prakse i izazovi sadrži uglavnom rezultate izlaganja sa konferencije „Rodna ravnopravnost u visokom obrazovanju: međunarodne dobre prakse i lokalni kontekst”, koja je održana na Pravnom fakultetu Univerziteta u Beogradu oktobra 2017. godine. Priređivačice zbornika su Dragica Vujadinović i Zorana Antonijević, a izdavač je Akademska knjiga iz Novog Sada (čija je osnivačica Bora Babić, dobitnica brojnih nagrada i priznanja za kvalitet). Zbornik se sastoji od „Predgovora” priređivačica (IX-XVII), za kojim slede pet poglavlja koja tematski objedinjuju ukupno 20 pojedinačnih priloga 27 autorki i autora: „Kritički pristup visokom obrazovanju iz rodne perspektive” (1–59), „Urodnjavanje visokog obrazovanja i istraživanja: izazovi i prakse i mogućnosti institucionalizacije u evropskom kontekstu u Srbiji” (61–98), „Rodna ravnopravnost, diskriminacija i segregacija u visokom obrazovanju u Srbiji: kritički osvrt” (99–185), „Urodnjavanje disciplina i rodnost kao disciplina” (196–250), „Teorijska i strateška pitanja urodnjavanja pravničkog obrazovanja” (251–349). Na kraju knjige su „Biografije autorki i autora radova” (351–363) i „Registar pojmova” (365–369).
U predgovoru pod naslovom „Rodna ravnopravnost u visokom obrazovanju: feministički izazov za 21. vek” priređivačice objašnjavaju razlog nastanka zbornika, a to je „nesklad između, s jedne strane, normativne uređenosti i deklarativne posvećenosti rodnoj ravnopravnosti u visokom obrazovanju, na nacionalnom i međunarodnom nivou, a s druge, faktičkog nepostojanja procesa urodnjavanja u praksi”, i to sa idejom „da se na jednom mestu okupe domaće i strane autorke i autori kako bi na stručan, kritičan i podsticajan način pokrenuli dijalog o potrebi uvođenja rodne perspektive u visoko obrazovanje u Srbiji” (Vujadinović i Antonijević 2019, IX).
Ovaj zbornik se pojavljuje u trenutku kada se rodne studije kao visokoškolski doktorski program na Univerzitetu u Novom Sadu ukidaju, jer Univerzitet ne prepoznaje značaj i doprinos ovog interdisciplinarnog programa za nauku, društvo i kulturu, a i obrazovne institucije su se pokazale nespremne da podrže već postojeće domete feminističkog znanja, teorije i prakse (cf. Savić [u štampi]). S tim u vezi, u fokusu ovog prikaza su načini na koje su pojedine autorke razumele proces urodnjavanja visokoškolskih institucija u Srbiji, sa posebnim akcentom na proces beleženja istorijata rodnih tj. ženskih studija.
Zbornik možemo razumeti kao nesporni doprinos feminističkoj teoriji i praksi, ako imamo u vidu nameru autorki i autora (većinom iz oblasti prava) da istaknu procese i prakse urodnjavanja i porodnjavanja u visokoškolskim institucijama. Ne smemo zaboraviti da feministička teorija ne predstavlja samo proizvodnju znanja o određenoj temi, već je ona istovremeno neposredna diskurzivna i politička praksa. Stoga ćemo je najbolje razumeti kao metodu intervencije u određenu, preovlađujuću naučnu oblast, koja se brani od prastarih „legitimnih” i „naučnih” institucija. Time se feminističke naučne metode uvlače u odnose moći (cf. Mohanty 1998).
Ova pitanja otvara već u prvom poglavlju sociološkinja Marina Hjuson (Hughson) u tekstu „Rodnost i proizvodnja znanja na poluperiferiji: pravo na izvrsnost?” (Hughson u Vujadinović i Antonijević 2019, 3–25). Autorka autentično i veoma iskreno pokušava da odgovori na kompleksno pitanje
„položaja naučnica u društvu” i rodnih studija, prelamajući proces proizvodnje znanja i fenomen naučne izvrsnosti kroz teorijski pristup poluperiferije koji zagovara u svojim radovima, te ističe njihovu institucionalnu i epistemološku urodnjenost u društvenim strukturama.
Potom sociolog Džef Hern (Jeff Hearn) u radu „Muškarci i maskuliniteti u visokom obrazovanju, višem obrazovanju i nauci: pristupi, primene i akcije” („Men And Masculinities in Academia, Higher Education And Science: Approaches, Applications, And Actions”) (Hearn u Vujadinović i Antonijević 2019, 27–45) u fokus postavlja rodnu nejednakost iz perspektive muških osoba u evropskom kontekstu. Kritički pristupa trima temama: 1. položaju porodnjenih osoba, akdemskih identiteta muških osoba i njihovih karijera;2. kako se praktikuje, organizuje i rukovodi visokim obrazovanjem i naukom unutar institucionalizovane akademske kulture; 3. šire pitanje (p)orodnjenosti znanja per se, i to u istraživačkom procesu i proizvodnji znanja. Na kraju daje predlog intrevencija na ličnom, interpersonalnom i organizacionom nivou u obliku konkretnih akcija – postupaka i oblika ponašanja.
Tradicija ženskih i rodnih studija postoji: istorija ženskih i rodnih studija i feminističke teorije započela je pre više od pola veka tokom drugog talasa ženskog pokreta, 60-ih godina prošlog veka. Već u prvim tekstovima tadašnjih feministkinja o svojoj nauci nazirala se povezanost između onoga za šta postoji naučno interesovanje radi saznanja i političke prakse – polje naboja u kojem se stvara i deluje feministička teorija uprkos svim institucionalizacijama i profesionalizaciji sve do danas. Zato je naša dužnost da zabeležimo procese svih segmenata urodnjavanja feminističkog znanja u akademski diskurs i da popišemo sve akterke ovoga procesa koji je dejstvovao pre svega kao mreža. Tačnije, da doprinesemo našoj istoriji. Pojedini napori u ovom nastojanju su već načinjeni (Baćević et al. 2010; Blagojević Hjuson 2014; Dojčinović Nešić i Popović 2002; Dojčinović i Kolarić 2018; Savić 2014; 2020; Sekulić 2012, i dr.), ali nam preostaje njihova ponovna evaluacija.
Institucionalizacijom ženskih i rodnih studija bave se radovi filozofhinje Daše Duhaček „Izazovi u praksama institucionalizacije i izvođenja ženskih studija” (Duhaček u Vujadinović i Antonijević 2019, 223–234) i sociološkinje Isidore Jarić „Javni i skriveni kurikulumi rodnih studija u Srbiji (1978–2018) i njihovo integrisanje u sistem visokog obrazovanja” (Jarić u Vujadinović i Antonijević 2019, 235–250).
U fokusu autorke Duhaček je proces nastanka i razvoja Centra za ženske studije iz Beograda, kao prvog alternativnog visokoškolskog obrazovnog centra o ženama za žene u Jugoslaviji. Tekst nije rezultat izlaganja na pomenutoj konferenciji, već predstavlja u najvećem delu prevod teksta koji je autorka ranije objavila. Autorka posebno naglašava kako su se oformljeno feminističko znanje i obrazovno-teorijsko-istraživačke prakse iz Centra prelile na instituciju Fakulteta političkih nauka na Univerzitetu u Beogradu.
Nažalost, autorka ne razmatra posebno kako su se paralelno ženske studije formirale i umrežavale van teritorije Beograda, na prostoru uže Srbije i Vojvodine, i kako je feministička zajednica na univerzitetskom nivou sarađivala. O tome parcijalni, neobjavljeni zapisi postoje, kao i oni razjedinjeni u raznim radovima (npr. Ćeriman et al. 2011).
Isidora Jarić prati istu liniju institucionalizacije ženskih studija na Univerzitetu u Beogradu, sa kritičkim osvrtom na neke standarde (pre svega etičke i profesionalne) koje kurikulumi i predavačice ženskih tj. rodnih studija imaju da zadovolje da bi se nazivale naučnom (inter)disciplinom. Ni u ovom, kao ni u prethodno pomenutom tekstu, ne pominje se da smo svedočile i učestvovale u osnivanju, delovanju i obrazovnom radu Centra za rodne studije (CRS) sa magistarskim, kasnije masterskim, i doktorskim programom (2004–2020) na Univerzitetu u Novom Sadu, u okviru Asocijacije centara za interdisciplinarne i multidisciplinarne studije i istraživanja (ACIMSI), dakle na visokoškolskoj državnoj instituciji, uz posebno zalaganje profesorice Svenke Savić, pa ostaje da se u budućnosti bliže i dublje razmotre sličnosti i razlike u procesima institucionalizacije rodnih studija na naša dva najveća univerziteta.
Rodnu perspektivu u visokom obrazovanju, kao i ženske tj. rodne studije, odlikuje feministička interdisciplinarnost, multidisciplinarnost i/ili transdisciplinarnost, tačnije „zajedničko istraživačko nastojanje različitih disciplina”, zatim dijalog i „postojanje prakse akademske feminističke zajednice čije su članice voljne da pregovaraju o hijerarhijama znanja i relacijama moći” (Babić Avdispahić et al. 2013, 27–28). Stoga lepeza istraživanja i raznovrsnih uvida u okvirima ženskih i rodnih studija, kao i na drugim visokoškolskim programima sa rodnom perspektivom, nije i nikada ni neće biti konačna. Prilog tome čine radovi u četvrtom poglavlju. Književna kritičarka i istoričarka Svetlana Tomić donosi rad „Studije srpske književnosti: mit o urodnjavanju višeg obrazovanja” (Tomić u Vujadinović i Antonijević 2019, 189–206), u kom na primeru kurikuluma predmeta Srpska književnost 19. veka za dodiplomske studije na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu i Filozofskom fakultetu Univerziteta u Novom Sadu ukazuje na nepostojanje rodno osetljivih sadržaja kada je u pitanju njegova organizacija i koncepcija, što se prevashodno odnosi na nevidljivost i nedovoljnu zastupljenost srpskih književnica ovog perioda i neupotrebu rodno osetljivog jezika. To tumači otporom akademske javnosti prema „osavremenjavanju i urodnjavanju višeg obrazovanja i znanja o nacionalnoj istoriji književnosti” (ibid., 200), ali i ističe da na oba univerzitetska centra postoji izvestan broj urodnjenih izbornih predmeta književnosti na postdiplomskim studijama, pre svega doktorskim, zahvaljujući inicijativi pojedinih univerzitetskih profesorki.
Ekonomistkinja Tatjana Đurić Kuzmanović u radu „Feministička ekonomija i rodne studije u Srbiji: mogućnosti i izazovi” (Kuzmanović u Vujadinović i Antonijević 2019, 207–221) daje kratak pregled ideja i praksi feminističke ekonomije kao naučne i pedagoške discipline i ističe njen, često zanemaren, značaj i neiskorišćen potencijal kako u studijama ekonomije i roda, tako i u ekonomskopolitičkim debatama i odlučivanju u Srbiji.
Integraciji rodne perspektive u visoko obrazovanje u evropskom kontekstu posvećeno je drugo poglavlje. Ono objedinjuje radove sociološkinja, stranih autorki Lise Husu (Liisa Husu) „Rodna jednakost u nordijskom visokom obrazovanju: prednosti i izazovi” („Gender Equality in Nordic Acdemia: Advances And Challenges”) i Veronike Tašner i Milice Antić Gaber „Obrazovna meritokratija i rodna jednakost u slovenačkom visokom obrazovanju“ („Educational Meritocracy And Gender Equality in Slovene Academia”). Autorka Husu problematizuje prakse porodnjavanja na prostoru nordijskih zemalja, koje i pored dobre podrške nacionalnih i evropskih politika koje garantuju rodnu ravnopravnost u visokom obrazovanju, ipak rezultiraju rodnim nejednakostima kada je u pitanju akademska karijera i izvori finansiranja naučnih istraživanja za žene. Autorke Tašner i Antić Gaber tematizuju koncept obrazovne meritokratije i njegove uloge u visokom obrazovanju u Sloveniji danas. Ukazuju da ona nije dovoljan kriterij za ostvarivanje rodne ravnopravnosti i da, u slučaju žena, podržava hegemonističke strukture. Autorke posebno naglašavaju da izostaje rodno osetljiv jezik u pisanom akademskom diskursu, čija je upotreba osnovna pretpostavka za ostvarivanje rodne ravnopravnosti u visokom obrazovanju (za specifično slovenački jezik pogledati rad Hofman 2017). Zaključci ovih radova samo potvrđuju da je praksa porodnjavanja visokoškolskih programa, isto kao i praksi unutar institucija univerziteta i u naučnim istraživanjima, obojena nerazumevanjem, manjkom realne podrške i neprepoznavanjem potencijala i u zemljama članicama EU.
Ističem da zbornik okuplja velikim delom i radove pravnica (Zorice Mršević, Marijane Pajvančić, Susanne Baer, Nevene Petrušić i dr.), angažovanih po pitanjima usaglašavanja feminističkih teorija i praksi unutar visokoškolskih koncepata studija prava kod nas i u svetu, koji tematizuju koncepte, teorijske pristupe i neposrednu praksu u odnosu roda i prava.
Zbornik radova Rodna ravnopravnost u visokom obrazovanju: koncepti, prakse i izazovi daje presek načina na koji su visokoobrazovne institucije u Srbiji i delu EU razumele uvođenje rodne ravnopravnosti u akademski diskurs, pruža različite uvide u konceptualizaciju rodno osetljivih kurikuluma, ističe interdisciplinarnu povezanost roda sa drugim naukama i istraživanjima i upozorava na nedoslednost i nedovršenost procesa urodnjavanja. Stoga je namenjen svim „teoretičarima, praktičarima, ali i donosiocima odluka, te da će pokrenuti preko potreban dijalog oko budućnosti urodnjavanja visokog obrazovanja u Srbiji” (Vujadinović i Antonijević 2019, XVII), dakle onima koji/e su spremni/e da svoju naučnu perspektivu, teorije i sadržaje koje zastupaju prodube i prošire preko njihovih granica. Istovremeno je i poziv na dijalog među akterkama u beleženju naše istorije u procesu institucionalizacije rodnih (ženskih) studija i integracije roda i feminističke teorije u ostale naučne discipline.
Margareta Bašaragin
