Savremena marksistička teorija umetnosti

02.07.17 Danas

Zbornik Savremena marksistička teorija umetnosti koja se u izdanju izdavačke kuće Orionart i Fakulteta za medije i komunikacije, pojavila tokom protekle godine zapravo je zbirka eseja koja se bavi interpretacijama i aplikativnim sposobnostima Marksove teorije sa posebnim naglaskom na umetnost.
Kroz osam celina koje obuhvataju pojedine škole savremene marksističke teorije i to prevashodno one nakon Drugog svetskog rata (uglavnom reč je o francuskim, angloameričkim i jugoslovenskim marksističkim pravcima i misliocima) čak dvadeset i tri autora sa prostora bivše Jugoslavije i iz različitih domena umetnosti, medija i kulture, problematizuju primenu marksističkih koncepata u oblastima poput filozofije umetnosti, sociologije umetnosti, istorije umetnosti, muzikologije, filma, medija...

U okviru problematizovanja škole francuskog marksizma posebno je značajan rad Nikole Dedića posvećen poznatom marksističkom teoretičara Luju Altiseru odnosno njegovom poimanju marksizma između modernističke i postmodernističke paradigme. Naime pod modernističkim tumačenjima Marksa podrazumeva se tradicija zapadnog marksizma koja polazi od materijalizma kao dijalektičke teorije klasne borbe odnosno od humanističkog i projektivnog tumačenja izvorne Marksove misli. Postmodernistička koncepcija, pak, podrazumeva ne samo i isključivo analizu klasne borbe u uslovima neoliberalnog kapitalizma, već i rasnu, kulturnu rodnu, feminističku i generacijsku društvenu borbu. Pojedini autori protagonisti postmodernističkih interpretacija Marksove teorije idu toliko daleko da smatraju kako materijalni uslovi proizvodnje i klasni produkcioni odnosi više nisu jedini uslov za korenite društvene promene. Te promene, po njima, mogu doneti promene u određenim mehanizmima kulture. Pozivajući se na dostignuća poststrukturalizma, psihoanalize i naročito Gadamerove hermeneutičke teorije i Vitgeštajnove teorije jezika, ovi autori kao centralno pitanje vide ne više klasni aspekt borbe, već kategoriju diskurzivnosti.

Luj Altiser je prema mišljenju Nikole Dedića uneo promenu paradigme u tumačenju Marksovog teksta, odnosno omogućio je zaokret od modernističkog ka postmodernističkom tumačenju Marksa, ali je ipak ostao "dosledni modernista težeći marksizmu kao teoriji klasne emancipacije." U tom pogledu Altiser se razlikuje od drugih postmodernista koji uglavnom odbacuju ideju klasne borbe. Ali i Altiser smatra da je teorija klasične marksističke škole iz XIX i početka XX veka o dominantnoj ekonomskoj sferi društva kao bazi , a politici, pravu, kulturi kao nadgradnji pri čemu se samo fundamentalnom promenom baze može menjati i nadgradnja, suviše simplifikovana za savremene uslove. Odnosi u proizvodnji , po njemu, ne mogu d a postoje bez dominacije koja nije samo samo ekonomska, naime on smatra da politička proizvodnja nije nužno ekonomska već je i ideološka. Na pitanje na koji način kapitalistički sistem reprodukuje svoj način proizvodnje, Altiser pored klasičnog odgovora da se to čini reprodukovanjem proizvodnih odnosa i proizvodnih snaga dodaje i sve elemente društvene nadgradnje kao simbol složene društvene strukture. Istorija je po Altiseru određena i ekonomijom ali istovremeno i paralelnim i simultanim delovanjem mnogobrojnih oblika društvene nadgradnje.

Ideologija i umetnost kao njezin važan deo, aktivni je faktor u proizvodni društvenih odnosa i ona iako po Marksu spada u društvenu nadgradnju, i te kako utiče na bazu društva i revolucionarno je može menjati. Stoga Altiser izvodi zaključak da socijalna revolucija nije sasvim moguća bez ideološke transformacije ljudske svesti odnosno preobražaja kulture kao celine. Slično smatra i Gramši: kultura je za njega oblik društvene svesti i sastavni deo revolucionarne prakse, dakle kultura je suštinski element socijalne revolucije.

Izdvajamo esej Karle Lebhaft, hrvatske istraživačice mlađe generacije o odnosu praksis filozofije prema umetnosti. Praksis filozofiju shvatamo pre svega kao dedogmatizujući filozofski pravac grupe jugoslovenskih filozofa marksističke orijentacije pre svih onih iz Zagreba (Gajo Petrović, Ivan Kuvačić, Rudi Supek, Milan Kangrga, Predrag Vranicki, Danko Grlić) kojima su se kasnije priključili iz Beograda Zagorka Golubović, Mihajlo Marković, Svetozar Sojanović, Nebojša Popov i Trivo Inđić, a iz Sarajeva Božidar Jakšić i Gajo Sekulić, i ona je prevashodno vezana za Korčulansku letnju školu (1964-1974) i poznati časopis Praxis. Iako se praksis filozofi nisu neposredno bavili teorijom umetnosti , osim Danka Grlića koji se bavio teorijom marksističke estetike, autorka ovog eseja izvlači zaključak da je umetnost "implicitno ugrađena u sam pojam prakse i tiče se središnjeg pojma praxis filozofije koji se odnosi na ljudsko stvaralaštvo." Kada umetnik stvara umetnička dela on time takođe, poput radnika koji proizvodi materijalna dobra, dokazuje da je biće prakse tj. proizvodnje odnosno stvaralaštva. Jugoslovenska praxis filozofska grupa: umetnost je shvatala ne samo kao revolucionarnu snagu koja će kvalitativno menjati objektivnu stvarnost već i kao sferu individualne slobode umetničkog izraza koja ne može ničim biti ograničena osim estetičkim postulatima. Umetnost treba, po njima, da bude generator društvenih promena i svojevrsna kritika birokratizovanih centara društvene i političke moći, kritika ideologizovanog odnosa prema umetnosti i kulturi.

Marksova ideja o "kritici svega postojećeg" bila je osnovna vodilja praxis filozofske grupe za razliku od brežnjevljevske ideje o "odbrani svega postojećeg" koja se, uprkos izuzetnoj slobodoumnosti u odnosu na zemlje sovjetskog bloka, dopadala i jugoslovenskom partijsko-političkom vrhu. Autorka eseja s pravom konstatuje da je praksis filozofija tokom desetak godina izvršila jak emancipatorski uticaj na jugoslovensku umetnost, a citiranjem mladog Marksa oslobađala ju je straha od ideologizovanog partijskog uticaja.

Ovaj zbornik, osim izuzetne privlačnosti interdisciplinarnog potencijala današnje jugoslovenske marksističke nauke (a tako je mogu nazvati jer su u njoj predstavljeni mladi naučnici iz skoro svih bivših jugoslovenskih republika), pruža nadu da su principi naučnog socijalizma Karla Marksa i Fridriha Engelsa i te kako živi i aktuelni te da se mogu naučno upodobiti savremenim okolnostima informatičkog doba.
Piše: Zlatoje Martinov