01.01.00
Pobjeda
09.10.2000.
TRAGANJA: Nad knjigom ?Srce tame"
Misterija zvana ljudska savjest
Ovo djelo je provokativna analiza covjeka i njegove savjesti iz kojeg se lako mogu izvuci paralele izmedju glavnih junaka i nama dobro poznatih licnosti iz javnosti, kao i nas samih
SRCE TAME je vjerovatno jedna od najruznijih knjiga koje su ikada napisane, cak i za one koji vole da citaju o istrazivanjima novih kontinenata, kolonizacijama, osvajanjima. prica je prilicno dosadna, i na prvi pogled bi se reklo da nema nikakvu sustinu. Ipak, ako se knjiga DZozefa Konrada detaljnije analizira, sto proucavajuci autorovu biografiju, sto citajuci ?izmedju redova", neizbjezno se dolazi do zakljucka da je ona na samo interesantna, vec i da je njena sustina jedna provokativna analiza covjeka i covjekove savjesti, te je stoga, lako izvuci paralelu izmedju glavnih junaka i nama dobro poznatih licnosti iz javnosti, kao i nas samih.
?Srce tame" je prica o britanskoj kolonizaciji Kongoa, pocetkom dvadesetog vijeka. LJudi u Velikoj Britaniji su sa ponosom pratili one koji su se upucivali u Kongo, jer su smatrali da oni odlaze tamo da donesu svjetlost jednom primitivnom narodu, da ih nauce Hriscanstvu i da time od divljaka naprave ljude. Glavni junak Marlou, personifikacija autora, takodje, odlazi u Kongo, ali ne da bi ostvario osvajacke ambicije, vec iz radoznalosti prema zemlji koja ga je privlacila od djetinjstva. Odmah po dolasku otkriva da bijelac tamo nije donio svjetlost civilizacije, vec tamu smrti i eksploatacije. Crnci su porobljeni i iskorisceni za potragu za slonovacom, kojom bijelci pohlepno trguju. Glavni medju tim trgovcima je izvjesni Kurtz, koji skoro do samog kraja ostaje misterija za Marloua, jer je u Kongou vidjen kao legenda, kao superiorno bice kojem se svi dive i kojega se svi plase, i koji se nalazi na samrti u najvecoj dubini prasume. Marlou odlazi na put prema njemu, u zelji da stigne da upozna tog velicanstvenog covjeka prije nego sto ga odnese smrt. To je put prema srcu dzungle, prema srcu tame, u kojoj trazi svjetlost koju predstavlja Kurtz.
Kurtz je obican covjek koji je dosao u Kongo kao i svi ostali bijelci. Od tih bijelaca se razlikovao zbog svog visokog obrazovanja, velike ambicije i jos vecih ideala. Bijelci ga gledaju sa strahopostovanjem, dok su crnci, divlji i neobrazovani, od tog covjeka napravili svog boga, i smatraju ga vecim i boljim od sebe. Kurtz se uzivio u tu ulogu, i kada ga Marlou upoznaje, na samoj samrti, nalazi se ispred jednog covjeka, koji je izgubio kontakt sa stvarnoscu, i koji nije ni svjestan da on tom narodu nije vodja, vec najveci krvnik. Iako ih ubija, drzi gladne, iskoristava, maltretira, oni ga obozavaju, i oni misli da tako treba, da su oni tako srecni, da im je bolje sa njim, da bi bez njega bili izgubljeni. To misli on, to vjeruju i oni. Nijesu im dovoljni ni stapovi koji, u vidu ograde, ukrasavaju Kurtozovu kucu, i na kojima se nalaze ljudske glave. Ipak, u trenutku smrti, Kurtz postaje svjestan tame koju je donio ?svom" narodu, i njegove posljednje rijeci je bolni uzvik: ?Uzas! Uzas!"
Kurtzu je donijela moc njegova elokvencija. Zaista, svako ko slusa ili cita njegove rijeci dobija impuls da mu se pokori i da, pod njegovim vodjstvom, uradi bilo sta. Ali, prevelika ambicija je opasan neprijatelj covjeka, posebno kada se on nadje u situaciji u kojoj je postovan kao bog i gdje moze da radi sta zeli, jer ne postoji zakon koji ce da ga sprijeci (a kada bi zakon i nastao, on bi nasao nacin da ga zloupotrijebi, ili cak i promijeni u svoju korist). Najgore je to sto kad on, najzad, negdje na samrti, postane svjestan uzasa koji je nanio, ne postoji niko i nista ko ce moci taj uzas da izbrise i da nadoknadi izgubljene zivote.
Interesantna je Konradova analiza bijelaca koji odlaze u osvajanja novih teritorija i rade najokrutnije stvari koje ljudska masta moze da zamisli. Svaki citalac se instinktivno zapita: ?Kakav to covjek moze da napravi nesto tako strasno?"
To pitanje naprosto podsjeca na ona pitanja koja je nas narod postavljao kada je slusao o ratnim zlocinima u Hrvatskoj i Bosni ?
Konrad smatra da civilizovanog covjeka obuzdavaju mesar i policajac: mesar - zato sto zadovoljava njegovu trenutku zedj za krvlju, a policajac - zato sto ga drzi u strahu od kazne i od bruke. Cim je on postavljen u situaciju i na mjesto u kojem nema kontrolu te vrste, u kojem je sve dozvoljeno, kao sto je novi kontinent, kao sto je ratiste, izbijaju na povrsinu njegovi pravi instikti, a to su instinkti krvolocnog ubice. Uznemiravajuca definicija, s obzirom na to da ljudi vole da vjeruju u svoju dobrotu i u dobre namjere onih koji ih okruzuju.
Mozda je Konrad malo ekstreman, ali ne treba olako odstraniti njegovu definiciju kao netacnu samo zato sto je tako uznemirivajuca. Konrad se pretvara u Marloua da isprica nesto sto je zaista vidio, cemu je zaista prisustvovao. Tako da njegova teza nije obicna provokacija nekog intelektualca koji sjedi kuci, razmislja o ljudskoj rasi i iznosi takve zakljucke.
?Srce tame" je reakcija na nesto sto je pisac zaista dozivio, na njegov susret sa jednom stranom ljudskog bica koju da tada nije vidio i prepoznavao, a koja nasim narodima uopste nije nepoznata - s obzirom na zbivanja poslednje decenije.
Ksenija Popovic
01.01.00
Politika
09.09.2000.
Prevodi
Duž obale smrti
Džozef Konrad: "Srce tame"; izdavač: Nolit, Beograd, 1999, sa engleskog preveo Zoran Paunović
Iz Nolitovog kompleta posvećenog Džozefu Konradu (1857-1924), koji sadrži romane Linija senke i Srce tame te pripovetku Dvoboj, za potrebe prikaza izdvajamo Srce tame. Prevod jednog od najpoznatijih ostvarenja ovog Poljaka koji je pisao na engleskom jeziku i stvarao u kontekstu engleske književnosti beleži i stogodišnjicu pojave njegovog prvog remek-dela. Srce tame stoji rame uz rame s poznatijim romanom Lord Džim, koji mu je doneo svetsku slavu. Upućujemo i na informativan, lepo napisan predgovor Branka Momčilovića, koji prati roman. Linija senke, što upotpunjuje ovu malu džepnu seriju.
Konrad slovi za prvog modernog engleskog romansijera, koji je označio prelom u tehnici, tematici i senzibilitetu ostrvskog romana. Izuzetan je, međutim, i njegov stil, što se nije izgubilo ni u prevodu Zorana Paunovića. Ako je po svemu drugom inovator i modernista, Konrad je na starinski način dobar stilista, formata jednog Gistava Flobera. Na tragu iskustava simbolizma, njegova razbokorena rečenica, prepuna ukrasa, sve je drugo samo ne kićena prazna retorika.
Zov sudbine
Jezička figura je kod njega prvenstveno funkcionalna igrajući važnu ulogu u razvijanju značenjske ravni teksta, što zahteva pažljivog čitaoca, sklonog blesku otkrovenja empatije. U slučaju Srca tame ona prevashodno sugeriše za roman presudnu atmosferu zastrašujućeg tajanstva. Opasnost od nevidljivih tihih ljudi, urođenika iz srca prašume, na primer, transponuje se simboličnom figurom šume: "Šume su bile nepokretne, kao maska teške, kao zatvorena vrata tamnice - gledale su odajući izgledom utisak skrivenog znanja, strpljivog iščekivanja, nepristupačne tišine".
Srce tame je roman tematski posvećen plovidbi rekom i upoznavanju nedirnutih kutaka Afrike, dok je njegov bitan smisaoni supstrat usmeren na nepromenljivost zova sudbine i smrt. Mornar Marlo kao veoma mlad biva nepopravljivo privučen vijugom reke - kao hipnotisan zagonetkom zmije. Njegova priča na početku opisuje putovanje rekom koje je, u biti, put duž obale smrti. Mrtvi ljudi, predmeti, čak i mrtve mašine tek su uvod koji postepeno odvodi do narativne srži dela, do individualne smrti i jedne neponovljive sudbine. Do ekscentričnog fanatika Kerca, njegove nezajažljive pohlepe i nezajažljive strasti za sve daljim zadiranjem u srce divljine. U samo srce tame.
Tamni pranagon
Prašuma je simbolička figura kojom se posreduje ne samo vizija istorije ili čovekove prirode već i dubok doživljaj čovekovog usuda, pa i skrivene suštine bića. Prašuma je okrilje čiste, iskonske prirode, njene tajanstvene tamne snage, koja se ponajviše izjednačava sa silnim eruptivnim izlivima destrukcije. Kerc je obuzet tim tamnim pranagonom, s one strane dobra i zla, oslobođen zemaljskih stega, izvan uzvišenog i niskog, izvan zakona koje nameće društvo. Neobuzdan čovek, "drvo koje se njiše na vetru", uzrok je i Marloove moralne užasnutosti. Udara: "Pokušao sam da razbijem čaroliju - tu pretešku, nemu čaroliju divljine koja kao da ga je vukla na svoje nemilosrdne grudi buđenjem zaboravljenih i zverskih nagona, sećanjem na zadovoljene i čudovišne strasti. (...) samo je to domamilo njegovu obezakonjenu dušu izvan granica dopuštenih stremljenja".
Kerc je, međutim, otkriće Marlo na kraju ove neobične pustolovine, bio i izuzetan muzičar. Orguljaš. Poklonik tanane umetnosti, možda vrhunca dopuštenih ljudskih stremljenja. Štaviše, veoma složenog instrumenta, namenjenog uglavnom izvođenju veličanstvene duhovne muzike. Raskorak između dve strane njegove ličnosti simbolizuju i pojave dva ženska lika. Prvi je domorodačka žena. Divlja, uspravna, nerazumljivo, tajanstveno strašna i lepa. I Verenica, krhka, plava, duboko zabrađena u crninu, odano predata nagonu tuge za Kercom kao što je on bio potčinjen vihornim nagonima predaka. Ona nikada nije upoznala divlji Kercov lik i laž koja joj je potrebna da bi preživela, laž kojom se okončava roman, takođe je bitna simbolička figura. Ime civilizacije, ograda i zavesa kojima se prikriva - nipošto ne mogavši da je uguši - istina. Atavistička, razorna priroda čoveka. Iskonska, večita priroda bivanja.
Dušica POTIĆ
