Srpska pisma

10.06.06 Politika

Svojim izuzetno značajnim knjigama iz oblasti srbistike (Sistem srpske književnosti, Srbi i njihov jezik, Srpski filološki program i Uvod u srbistiku), nastalim u proteklih nešto više od deset godina, profesor Petar Milosavljević pridružio je i knjigu Srpska pisma. Tako je ovaj naš istaknuti naučnik svoje bavljenje pitanjima i problemima identiteta srpskog jezika i srpske književnosti te srpske etničke posebnosti dopunio i proučavanjem srpske gramatologije (nauke o pismima), onog segmenta koji je u njegovom obuhvatnom i sistematskom poduhvatu tek djelimično bio osvijetljen. Prema tome, knjiga Srpska pisma predstavlja svojevrsno zaokruženje poduhvata Petra Milosavljevića na obnovi srbistike započetog nevelikom knjigom pod naslovom Srpska književnost i srpski nacionalni program.

Knjiga Srpska pisma komponovana je na zanimljiv način. Riječ je o studiji i hrestomatiji. Na početku svakog od tri dijela („Alfabetska pismenost”, „Slovenska pismenost” i „Savremena srpska pismenost”), na koliko je knjiga podijeljena, nalaze se autorove studije, posle čega slijede tekstovi različitih autora koji naznačenu problematiku sagledaju sa različitih stanovišta. Iako nešto drugačije komponovana, po osnovnoj zamisli ova knjiga je najbliža Milosavljevićevoj knjizi Srbi i njihov jezik. Obje knjige na najbolji način ilustruju naučni postupak Petra Milosavljevića. Kompleksne probleme srpske filologije on sagleda kroz analizu različitih činjenica i vrlo često suprotstavljenih stanovišta. U svemu tome imponuje autorova sposobnost za teorijsko artikulisanje problema (njegovo jasno izlaganje), izdvajanje suštinskog, a zatim i njegovo sistematično i postupno rješavanje.

Dvopismenost je uobičajena

Kao jedan od povoda za nastanak knjige Srpska pisma Milosavljević navodi dosta rasprostranjeno, a pogrešno uvjerenje „da se pismom određuje nacionalni identitet”. Jezik je primarna odrednica etničkog identiteta pa je on u tom smislu nadređena kategorija u odnosu na pismo. Mnogi narodi su tokom svog kulturnog razvitka mijenjali pismo, što je ostajalo bez uticaja na njihov etnički identitet.

Pod sintagmom „srpska pisma” Milosavljević podrazumijeva ona pisma kojima se služio i koje danas upotrebljava srpski jezik. Današnja srpska „dvoazbučnost” (termin Pavla Ivića) u istoriji srpske pismenosti nije nikakav izuzetak; ranije su Srbi upotrebljavali glagoljicu i ćirilicu, dok ova prva nije iščezla iz upotrebe. Dvopismenost je uobičajna pojava i kod nekih drugih evropskih naroda.

Momenat koji je uslovio nastanak ove Milosavljevićeve knjige jeste „prodor u oblasti gramatologije”, koji su pri kraju dvadesetog vijeka načinili srpski naučnici Svetislav Bilbija i Radivoje Pešić. Prema onome kako je Milosavljević predstavio istraživanja ovih srpskih naučnika, može se govoriti o uspostavljanju novih naučnih paradigmi koje daju drugačije odgovore na prirodu i oblik najstarijih pisama, a zatim i na početke srpske pismenosti.

Suprotno uobičajnom mišljenju po kome je piktografsko i ideografsko pismo starije od linearnog (alfabetskog) Bilbija i Pešić, koji su se ovim istraživanjima bavili nezavisno jedan od drugog, došli su do zaključka da je alfabetsko pismo najstarije. Ovi srpski naučnici, kao i neki ruski gramatolozi, donose drugačije stavove i o počecima slovenske pismenosti. Prema važećoj paradigmi, Ćirilo je u poznatoj misiji stvorio glagoljicu (prvo slovensko pismo) na osnovu grčkog kurzivnog pisma, dok su njegovi učenici stvorili ćirilicu.

Ako u nauci nije bilo sporenja oko vezivanja početaka slovenske pismenosti za Ćirila i Metodija, drugačiji je slučaj sa odgovorom na pitanje koje pismo je starije: glagoljica ili ćirilica. Milosavljević tim povodom navodi različite stavove: Petra Đorđića, po kome je starija glagoljica, i shvatanje ruskog gramatologa Istrina, po kome je ćirilica ranije nastala. Interesantna je u ovom smislu i teza Svetislava Bilbije, po kojoj je glagoljica starije pismo i da je Ćirilo, stvarajući ćirilicu, iz nje preuzeo sedam znakova.

Otkriće artefekata poput „bukvara lepenskog Vira” i Velesove knjige, prema Bilbiji i Pešiću, navodi na zaključak o postojanju pretćirilovske (praslovenske) pismenosti. Ove hipoteze dovode u pitanje stav po kome je ćirilica (isključivo) nastala na osnovu grčkog unicijalnog pisma. Imajući u vidu ove naučne rezultate Petar Milosavljević smatra da nastanak ćirilice ima smisla vezivati ne samo za pomenuto grčko pismo nego i za pretćirilovska pisma (srbicu, vlesovicu).

Najobimniji dio Srpskih pisama odnosi se na savremenu srpsku pismenost. U njemu je izložen istorijski razvoj ćirilice i latinice, pisama kojima Srbi danas pišu. Srpska ćirilica je u predvukovskom periodu tri puta reformisana: u vrijeme svetog Save (u cilju približavanja narodnom govoru), u vrijeme Stefana Prvovjenčanog i u 18. vijeku, kada je Zaharije Orfelin, po ugledu na reforme koje je izveo Petar Veliki u Rusiji, crkvenu ćirilicu zamijenio građanskom.

Srpska ćirilica

Tvorac ćirilice kojom se danas služimo je Vuk Karadžić, pri čemu se, kako ističe Milosavljević, ne smije zanemariti doprinos njegovih prethodnika na tom poslu: Save Mrkalja i Luke Milovanova. Milosavljević podrobno analizira i reforme kroz koje je prošla latinica koju danas upotrebljavamo. On ubjedljivo pokazuje da je pogrešan i naučno neutemeljen stav koji je bio opštevažeći u vrijeme dominacije serbokroatistike, po kome je Vuk stvorio (srpsku) ćirilicu, a Gaj (hrvatsku) latinicu. Latinica koju danas upotrebljavamo, pokazuje Milosavljević, samo se po jednom slovu razlikuje od one koju je Vuk objavio u Prvom srpskom bukvaru (1827). S druge strane, LJudevit Gaj je izvršio dvije reforme latinice. Obje autor Srpskih pisama detaljno analizira. Prva se odnosi na hrvatski jezik (čakavsko narječje), a druga pada u vrijeme kada Hrvati preuzimaju srpski jezik (štokavsko narječje), pod ilirskim imenom, i u duhu je onog načela koje je Vuk primijenio na ćirilicu: jedan glas jedan znak. Ova Gajeva latinica kratko je bila u upotrebi i u dva navrata je modifikovana. Najprije, Bečkim književnim dogovorom, na kome su u tom smislu prihvaćeni neki ključni Vukovi stavovi i po kome je latinica približena ćirilici, a onda poduhvatima Đure Daničića na ovom planu.

Po značaju za srpsku filologiju i po obimu znanja koje donosi, knjiga Srpska pisma može se porediti sa drugim važnim Milosavljevićevim knjigama, na početku ovog teksta pobrojanim. Navodeći, na temeljima istraživačkih dostignuća srpskih naučnika, drugačija mišljenja o počecima slovenske pismenosti, nudeći naučno zasnovanu i argumentovanu analizu razvoja današnjih srpskih pisama (pogotovo kroz dokazivanje srpskog karaktera današnje latinice) te donoseći na jednom mjestu veliki broj uglavnom teško dostupnih tekstova, dakle po svemu tome, knjiga Srpska pisma Petra Milosavljevića rijetko je i istinski vrijedno djelo.

Duško PEVULJA