Srpsko društvo i ekonomija (1918-1992)

01.04.14 Tokovi istorije

U srpskoj istorigrafiji je odavno primetan nedostatak sinteza, ali i sinteza sa temom istorije Srbije u Jugoslaviji. Stoga je knjiga sociologa dr Slobodana Vukovića, naučnog savetnika i upravnika Centra za sociološka istraživanja, Srpsko društvo i ekonomija (1918–1992) usamljeno delo u srpskoj istoriografiji i sociologiji. Ova knjiga je obiman istraživački poduhvat koji je uspešno obradio pitanje srpskog društva i ekonomije u obe Jugoslavije. Autor je, usled očite kompleksnosti problematike, postojanja velikog broja istorijskih činjenica, na jasan i koncizan način izložio bitne događaje i procese, koji predstavljaju ključne društvene i ekonomske probleme Jugoslavije i Srbije u dvadesetom veku. Knjiga ima ukupno 592 strane i po strukturi se sastoji iz tri hronološka dela. U prvom delu autor je obradio period Kraljevine SHS/Jugoslavije, u drugom delu period od 1945. do 1956, a u trećem od 1957. do 1992. godine. Pored ova tri poglavlja u delu postoje i: Uvod, Epilog, Prilog - Tabele, Bibliografija, Indeks i Beleška o autoru. U Uvodu je autor vrlo jasno definisao ciljeve svoje knjige – predstavljanje šta se u obe Jugoslavije dešavalo na društvenom polju u kontekstu političkih kretanja i ekonomskih zbivanja i kakav su uticaj oni imali na regione i srpsko društvo. Ovakav kompleksan pristup autor metodološki opravdava činjenicom da će se položaj srpskog društva i ekonomije najbolje sagledati u kontekstu svih političkih i ekonomskih zbivanja jer ih je nemoguće razdvojiti usled njihove međuzavisnisti, što sa stanovništa sociloške analize ima skrivenu funkciju i dubok uzročno-posledični karakter. U uvodu autor ističe i da je jedna od osnovnih ideja knjige istraživanje procesa zaokruživanja republičkih, odnosno nacionalnih ekonomija, i da je to bio jedan od uslova, uz spoljne činioce, za hrvatsko-slovenački projekat razbijanja druge Jugoslavije. Stoga, da bi se razumela dešavanja devedesetih, autor se vraća na početak istorije Jugoslavije – na Kraljevinu. Prvi deo knjige „Strategija” lažnog mira u kući se odnosi na period Kraljevine SHS/Jugoslavije i ima ukupno 11 glava. Prve tri glave obrađuju politička pitanja (Ujedinjenje, Srbija za vreme okupacije, Stanje u Kraljevini za vreme i nakon ujedinjenja), a ostalih osam ekonomsko stanje Kraljevine. Vuković je pregled privrednih odnosa započeo u poglavlju Zatečeno stanje u privredi iznoseći detaljno stanje u privredi fokusirajući se na pitanje feudalnih odnosa, opremljenosti industrije i stanje početnog investicionog kapitala. U narednim poglavljima je na osnovu naslova celina jasna problematika koju je obradio – Valutno pitanje, Investicije, Carinska i vancarinska zaštita ili makaze cena, Fiskalna politika, Položaj poljoprivrede i industrije, Državna služba i društvene delatnosti. Ekonomski problemi Kraljevine su bili veliki i ozbiljni, a autor se fokusirao na najznačajnije ekonomske fenomene, kao i one koji su proisticali iz nezadovoljstva Hrvata položajem u Kraljevini. Period između dva rata autor je rezimirao u poglavlju Rezultati ujedinjenja i ekonomske politike u kome je izneo sledeće zaključke: ekonomski napredak Kraljevine je bio skroman usled protekcionizma Zapada i ekonomske krize, izostala je industrijalizacija zemlje i modernizacija poljoprivrede, što je onemogućilo rast standarda stanovništva i uticalo na jačanje političkih tenzija u zemlji. Pored toga, Vuković ističe da postojeća teza u stručnim krugovima o srpskom iskorišćavanju hrvatskih i slovenačkih zemalja između dva svetska rata nema osnova. Zaostajanje jugoističnih regiona posle ujedinjenja i napredak severozapadnih je bila ekonomska konstanta u Kraljevini. U prvih pet godina postojanja Kraljevine, severozapadni regioni su stekli ključnu ekonomsku prednost jer je to bio period vrlo žive ekonomske aktivnosti, uzrokovan galopirajućom inflacijom, koja je topila dugove, a postojala je i potražnja za industrijskim proizvodima na novom proširenom tržištu. Fiskalna politika Kraljevine je takođe išla na račun pomenutih krajeva. Naime, carinska zaštita industrijskih proizvoda je omogućila visok rast cena ovih proizvoda nastalih u severozapadnim područjima, što je otvorilo makaze cena na štetu poljoprivrednih proizvoda. To je dovelo do prelivanja viška vrednosti iz poljoprivrednih, manje razvijenih krajeva u nepoljoprivredne, industrijski razvijenije krajeve. Autor smatra da je oslobođenje severozapadnih krajeva i posleratni razvoj u izvesnoj meri na direktan (zamena kruna za dinare) i indirektan način (makaze cena) platila Srbija i krajevi naseljeni Srbima. Pored toga, Vuković ističe da su politički problemi u znatnoj meri slabili srpske snage i skretale pažnju sa važnijih vitalnih problema (kao na primer Kosovo i Metohija). Autor se osvrnuo na još dva bitna procesa koji su započeli u prvoj Jugoslaviji, a nastavili se u drugoj. Prvi je bio propaganda protiv Srbije, odnosno optuživanje Srbije za hegemoniju, centralizam, Veliku Srbiju, eksploataciju... Takva predratna propagandana retorika, više nego prisutna u Sloveniji i Hrvatskoj, o navodnom iskorišćavanju ovih dveju pokrajina od Srbije bila je u funkciji unutrašnje nacionalne homogenizacije i stvaranja slike Srbije kao neprijatelja radi lakšeg otcepljenja. Drugi je viđenje koncepta zajedničkog življenja u Jugoslaviji koji je po hrvatsko- slovenačkom shvatanju bio zasnovan na sledećoj paradigmi: svi srpski resursi predstavljaju zajedničko dobro koje pripada svima, a resursi koje poseduju drugi narodi – njihovo je pojedinačno dobro i pripada isključivo njima. U drugom delu knjige Zauzimanje startnih pozicija – ekonomski odnosi između republika neposredno nakon drugog svetskog rata Vuković je obradio period od 1945. do 1956. godine. Ova celina se sastoji iz jedanaest poglavlja: Srbija za vreme okupacije, Zauzimanje vlasti i teror, Osnovni pravci ekonomske politike, Agrarna reforma i kolektivizacija, Investicije, Rekvizicija i obavezan otkup, Politika cena, Zapadna moć, Prvi petogodišnji plan i preseljenje industrijskih preduzeća, Izdvajanje za nerazvijene i Neki rezultati ekonomske politike. Ekonomska politika nove vlasti posle ratnih razaranja ogledala se u obnovi zemlje, nacionalizaciji privrede, ad hok industrijalizaciji, elektrifikaciji, kontroli cena svih proizvoda, agrarnoj reformi, nekontrolisanom nasilnom otkupu poljoprivrednih proizvoda, kolektivizaciji... Rezultati su bili stvaranje početne akumulacije i privredni rast koji se zasnivao na prelivanju dohotka iz poljoprivrede u industriju, ekonomsku pomoć iz inostranstva i eksploataciju šumskog blaga, obojenih metala i nemetala. U ovakvom kontekstu se mora posmatrati ekonomija Srbije. Autor smatra da je ključno zaostajanje Srbije ostvareno neposredno nakon rata u prvom petogodišnjem planu, kada je prelivanje obavljeno oduzetim i ispod cene plaćenim poljoprivrednim i stočarskim proizvodima, depresiranim cenama obojenih metala, preseljenjem industrijskih postrojenja u zapadne i centralne delove Jugoslavije i niskom stopom investicija koja je Srbiji određena. Nova vlast je sprovodila pomenute ekonomske mere po sovjetskom modelu – uz centralno planiranje i kontrolu države nad ekonomskim i društvenim tokovima. Kako bi se ostvarila ovakva ekonomska politika bilo je neophodno podržavljenje privrednog sektora, koje je učinjeno pomoću revolucionarnog zakonodavstva, konfiskacijom, oduzimanjem ratne dobiti, nacionalizacijom imovine, zavođenjem terora... Uz to je sledila agrarna reforma i kolonizacija, koja je sprovedena preko opštih zemljoradničkih zadruga i kolektivizacije seljačkih gazdinstava, i koja je za rezultat imala usitnjavanje srednjih poseda, smanjenu poljoprivrednu proizvodnju, povećala je pritisak na zapošljavanje i ubrzala proces seobe stanovništva iz sela u gradove. Agrarna reforma i kolonizacija, uz rekviziciju i obavezan otkup, imale su za posledicu urušavanje i slabljenje srpske ekonomije. Primera radi, zbog pomenutih ekonomskih procesa opala je ukupna proizvodnja žita, kao i tržišni viškovi najvažnijih stočarskih proizvoda (proizvodnja žita je opala u periodu 1947–1956. u odnosu na 1930–1939. sa 492 na 384 kg po stanovniku, masti sa 5,3 na 4,6 kg, mleka sa 142 na 103 litra), pa je Srbija sa Vojvodinom kao najveći poljoprivredni proizvođač bila najviše pogođena. Autor ističe da je ovakva agrarna politika, uz preseljenje industrijskih postrojenja, učinjena kako bi se u Vojvodini podupiralo autonomaštvo. Preko sistema cena dohodak iz poljoprivrede se prelivao iz privatnog sektora u državni, zatim iz poljoprivrednih i sirovinskih područja u industrijska. Cene strateških proizvoda poljoprivrede, energenata i sirovina su se neposredno nakon rata formirale arbitrarno i to tako da pogoduju industriji a to znači pojedinim regionima/republikama, najčešće Sloveniji a povremeno i Hrvatskoj. Industrijalizacija se sprovodila brzo i neracionalno, bez jasnog plana i bez tehničko-tehnološke podrške. Prvi petogodišnji plan 1947–1951. bio je formiran po uzoru na sovjetske petoljetke i zakonski je ozvaničio već naveliko sprovođenu komandnu ekonomiju i izgradnju novog socijalističkog društva. Prema ovom planu učešće Srbije u industrijskoj proizvodnji Jugoslavije trebalo je da se smanji od 38,04% iz 1939. na 32% u 1951. godini, zbog čega se u periodu 1947–1951. smanjilo za 13,8%, dok je učešće Slovenije i Hrvatske poraslo za 0,6%. Preseljenje industrijskih preduzeća iz Srbije i Vojvodine, pod izgovorom straha od sovjetske opasnosti, takođe je uticalo na slabljenje srpske privrede. Cela industrijska postrojenja i mašine su se demontirale i slale za Hrvatsku, Sloveniju, Bosnu i Hercegovinu, Crnu Goru i Albaniju. Prvo je preseljena vojna industrija, a potom ostala industrijska postrojenja, naročito mašine dobijene iz reparacije i restitucije. Autor postavlja pitanje zašto srpsko političko rukovodstvo nakon 1945. nije jedinstveno nastupalo u partijskim forumima kada se odlučivalo za Srbiju? Ponudio je nekoliko odgovora – ključni ljudi zvanične partijske doktrine bili su slovenački komunisti Kidrič i Kardelj, a suprotstavljanje njihovim stavovima značilo je biti protiv sistema; zatim, neposlušnost srpskih komunista je uvek značila početak optužbi za: srpski hegemonizam, velikosrpske tendencije, unitarizam, centralizam..., koje su sa druge strane izazivale i osećaj krivice kod srpskih kadrova; želja partijskih kadrova za očuvanjem stečenih pozicija, raskol unutar partijske elite, poslušnost i ideološka zaslepljenost, strah od netolerantnosti i osvete u partijskoj nomenklaturi; stav da najveći narod mora podneti najveće žrtve, Srbi koji su najviše uložili u Jugoslaviju su podnosili najveći teret naivno verujući da će jednog dana biti bolje. Sumirajući ovaj period autor smatra da Jugoslaviju od 1945. do 1956. godine karakteriše postojanje dve paralelne stvarnosti – ideološke i realne. Na ekonomskom i društvenom polju ideološku stvarnost činili su: podržavljenje privrede, centralno planiranje, komandna ekonomija, brza elektrifikacija i industrijalizacija, investiciona ulaganja od 25% do 30% nacionalnog dohotka, rast društvenog standarda, prelazak stanovništva iz sela u gradove, agrarna reforma, kolektivizacija, izgradnja novog socijalističkog društva, egalitaran princip raspodele dohotka, optuživanje Srbije za velikohegemoniju, nacionalna ravnopravnost... Drugu, empirijsku stvarnost, na ekonomskom i društvenom polju je karakterisalo: pljačkanje i ekonomsko zaostajanje Srbije, marginalizacija poljoprivrede i zanatstva, spoljnotrgovinski deficit, fiksirane niske cene poljoprivrednih proizvoda, pad poljoprivredne proizvodnje, neracionalna potrošnja materijala i sirovina, nastanak građanskog rata u mirnodopskim uslovima, politički monizam, fingirani izbori, gubljenje političkih sloboda, moralno-politička podobnost, partijska diktatura, ideološka ostrašćenost... U trećem delu Borba za održanje zauzetih pozicija – zaokruživanje nacionalnih ekonomija Vuković je kroz poglavlja Bajka o jugoslovenskom privrednom čudu, Privredni sunovrat osamdesetih, Ekonomsko zaostajanje Srbije, Političke posledice ekonomske politike, Rezultati ekonomske politike obradio ekonomske odnose poslednjih deset godina postojanje druge Jugoslavije. Vuković počinje ovaj deo knjige kritikujići postojanje diskursa o „jugoslovenskom privrednom čudu” detaljno predstavljajući makroekonomske pokazatelje koji daju drugačiju sliku. Različitim metodološkim postupcima i na različitim ekonomskim parametrima pokazao je da je priča o uspešnosti jugoslovenske ekonomije netačna. Jugoslavija je u peridu 1952–1980. doživela neosporan napredak ali uz umeren privredni rast, baziran na inostranim kreditima. Usporavanje rasta jugoslovenske ekonomije počelo je nakon opadanja entuzijazma, izostanka bespovratne pomoći, iscrpljenih poljoprivrednih resursa i početne prednosti inten zivnog zapošljavanja. Sve je to rezultiralo u poslednjoj deceniji negativnim trendom padom nacionalnog dohotka, porastom nezaposlenosti, realnim padom zarada i koeficijenta efikasnosti osnovnih sredstava, opadanjem produktivnosti rada, dužničkom krizom, padom investiocionih ulaganja, padom proizvodnje... Vuković je uzroke entropije jugoslovenske ekonomije pronašao u nizu političkih i ekonomskih faktora koje je detaljno obradio ranije u knjizi (političkom monizmu, društvenoj svojini, samoupravljanju, zapadnoj pomoći, trasferu viška dohotka iz poljoprivrede u industriju, autarhičnom privrednom razvoju...). Ekonomsko zaostajanje Srbije autor ponovo ističe i u ovoj glavi knjige i navodi već pomenute razloge: prelivanje dohotka iz poljoprivrede u industriju, pljačku srpskih poljoprivrednih viškova za vreme rekvizicije i otkupa; niske stope investicija po glavi stanovnika, određene od partijskog vrha Prvim petogodišnjim planom; niske cene energenata, sirovina, obojenih metala i nemetala; selidbu mašina, industrijskih postrojenja, tehnologije i stručne radne snage iz Srbije; najnižu stopu investicija po stanovniku u Srbiji; makaze cena između prerađivačkih i primarnih proizvoda; seču direktora uspešnih srpskih preduzeća 1972... Autor se na kraju vraća jednoj od osnovnih ideja knjiga, izdvajanju nacionalnih ekonomija, čime je uspešno odgovorio na sve ciljeve postavljene u uvodu. Zaokruživanje republičkih, odnosno nacionalnih ekonomija bilo je osnova političkom osamostaljenju republika. Savezna vlast je vremenom postala potpuno ekonomski razvlašćena, zbog čega je došlo do gradnje duplih kapaciteta, zasićenosti tržišta proizvodima, ograničavanju tržišta, nekonkurentnosti proizvoda na zapadnim tržištima, nesolventnosti domaćih banaka za kreditiranje kupaca, nelojalne konkurencije, pada efikasnosti upotrebne osnovnih sredstava, smanjivanja robne razmene među republikama. U Epilogu Vuković je sumirao svoje rezultate i na kraju istakao da su politička i društvena dešavanja nakon Drugog svetskog rata izazvala rascep u srpskom društvu čije su posledice nepremostive i koje se osećaju i danas. Istraživanje je izvršeno na osnovu bogate literature, zatim statističke građe, objavljenih dokumenata, službenih izvora, štampe, političkih spisa, memoara i književnih dela. Njihov pregled dat je u Bibliografiji, koja zajedno sa Indeksom dopunjuje i koji se spominju. Posebno ćemo istaći da autor nije izostavio da svoje istraživanja obogati i potvrdi grafičkim prikazima koji se nalaze u Prilogu – Tabele. Tabele prikazuju različite vrste jugoslovenskih ekonomskih i društvenih parametara od 1921. do 1990. godine. Istraživačima društvene i ekonomske istorije Jugoslavije i Srbije u dvadesetom veku delo Slobodana Vukovića Srpsko društvo i ekonomija (1918–1992) predstavlja sintezu koja je nezaobilazna za bazična i specijalizovana istraživanja. Za širu publiku knjiga nudi mogućnost pregleda jugoslovenske političke, društvene i ekonomske istorije iz istorijskog i sociološkog ugla.

Jelena Rafailović