Stil i jezik srpskih pisaca

01.01.16 Književna istorija

Kao jedan od najkompleksnijih i najrazuđenijih fenomena, stil je u humanističkim naukama predmet različitih, često suprotstavljenih teorijskih koncepcija. Kako se rasprava o stilu ne iscrpljuje samo pitanjem stila u književnosti, jedni su stilistiku pripajali nauci o književnosti, a drugi lingvistici. Međutim, ima i takvih pravaca koji zastupaju stav da ovaj „klizavi teren“ nije mesto razlaza, već interferencije jezičkog i književno-kritičkog pristupa. Miloš Kovačević, jedan od naših najznačajnijih stilističara danas i svakako jedan od retkih proučavalaca koji se sistematski bavi ovom oblašću, u svom radu zastupa ovakav, integralni metod.
U uvodnoj belešci knjige Stil i jezik srpskih pisaca Kovačević objašnjava neophodnost tumačenja književnog dela i iz ugla nauke o jeziku i iz ugla nauke o književnosti, jer se jedino u sadejstvu dva plana – stilematičnog, koji ispituje formu jezičke jedinice, i stilogenog, koji ocenjuje umetničku funkciju jezičke jedinice – može (pr)ocenjivati umetnička vrednost književnog ostvarenja. Bez povezivanja ta dva nivoa stilistička analiza ostaje nezaokružena ili impresionistička, što Kovačević ističe i u drugim svojim knjigama iz ove oblasti (Lingvostilistika književnog teksta, Srpski pisci u ozračju stilistike, Stilska značenja i zračenja, Stilske figure i književni tekst, Stilistika i gramatika stilskih figura).
Budući da je integralni stilistički pristup gotovo zanemarna istraživačka oblast u savremenoj srpskoj filologiji, ova je knjiga višestruko značajna: jedna je od retkih monografija u potpunosti posvećenih stilu umetničke književnosti; u radovima različite tematike prepoznaje se široko polje stilističke analize, a teorijsko-metodološki aparat ukazuje na interdisciplinarni karakter stilistike. Osim toga što pokazuje autorovu doslednost u stilističkim istraživanjima, ona je važna i zato što uključuje aktuelna teorijska saznanja iz oblasti teorije teksta i naratologije.
Monografiju Stil i jezik srpskih pisaca čini deset radova, podeljenih u dve celine, Stil poezije i Stil proze, a svaki odeljak obuhvata po pet radova posvećenih srpskim pesnicima i prozaistima. U radovima o poeziji predmet analize je po jedna pesma, i to ovim redom: „Figurativno-kohezioni paralelizmi u Njegoševoj pjesmi ’Misao’”, „Miljkovićeva ’Kritika metafore’ u ogledalu teorija metafore”, „Diskurs jedne pjesme Aleka Vukadinovića u diskursnoj analizi”, „Lingvostilistička analiza jedne Principove pjesme”, „Poetsko i istinito u pjesmi ’Princip’ Đorđa Sladoja”. Odeljak o proznom stilu obuhvata radove: „Stilematičnost rečenice Radovana Belog Markovića u zbirci priča ’Živčana japija’”, „Doživljenost u pripovjedačkoj prozi Veljka Petrovića, „O tri pripovjedačke stilsko-jezičke karakteristike Ranka Pavlovića”, „Dvoznačnost (ne)oglašavanja demokratije u romanu Gorana Petrovića ’Ispod tavanice koja se ljuspa’”, „O dosetkama i naivnostima iz dečjeg sveta Jovana Jovanovića Zmaja”.
Lingvostilistički metodološki pristup primenjen u ovim radovima mahom je sintaktičko-semantički, a najčešće je usmeren ka diskursu, dakle ka tekstu kao znaku. Pored makrostilističkog horizonta, dosledno primenjenog u interpretaciji poezije, razmatra se i mikrostilistički, recimo na nivou iskaza Radovana Belog Markovića ili Veljka Petrovića koji se smatraju paradigmatičnim za proznu, odnosno poetsku sliku sveta ovih autora. Podrobna analiza mikrokonteksta omogućuje i razumevanje celine nekog dela ili opusa, jer se neretko ispostavlja da je upravo odabrani mikrokontekst njegova dominanta.

Zahvaljujući ovakvim analizama, utvrđivanju koheziono-koherencijskih parametara i autorskog načela kao temeljnih kategorija teorije teksta, najočitije se uviđa šta je osobenost nečijeg stila i kakva je piščeva individualna konkretizacija jezičkog materijala, koja je, u uspelim književnim delima, harmonizovana sa tematikom.
Kada je o pesničkom diskursu reč, sledeći Jakobsonovo određenje poetskog jezika, Kovačević analize pesama temelji na uočavanju, izdvajanju i tumačenju paralelizma kao konstruktivnog načela i celine pesme i njenih delova. Realizacije ovog postupka uočljive su ne samo u različitim pesmama nego i unutar jedne pesme, gde se gotovo uvek javljaju i na metričkim i na sintaksičkim i na semantičkim ravnima. Najizazovniji delovi tumačenja neretko se odnose na mesta semantičke napetosti koja su, po pravilu, i „stihovi-lozinke“ cele pesme.
Bez obzira na to da li Kovačević u analizi pesme primenjuje metod „reda-po-red“ ili pronalazi čvorna mesta stilističkog konteksta, njegove su analize mahom usmerene ka razjašnjavanju ili osvetljavanju nekih dotad nedovoljno uočenih aspekata određenog dela. Zato on analizu uvek započinje, a neretko tokom rada i nastavlja, detaljnim versifikacijskim opisom, jer su i najmanja odstupanja - kako pokazuje na različitim primerima stihova, strofi i rima - ključna za celokupno značenje pesme (najčešće su to mesta gde se „lomi” cela pesma). Takođe, makrostilističkom analizom utvrđuje se i značenje određenih interpunkcijskih znakova – tako se, recimo, tek diskursnom analizom pokazalo da tačka kao jedini interpunkcijski znak na kraju Principove pesme „Umiranje“ nema intonacijsku nego strukturnu ulogu, kao što i dvotačka u pesmi Aleka Vukadinovića „Jutrima blagim Božjim večerima“ jeste stilski marker u uočavanju kohezionih i koherencijskih tekstovnih veza. Ovakve analize pokazuju i efekte stilogenosti kada poetsko značenje dominira gramatičkim ili kada je određena reč u istom kontekstu dvofunkcionalna (npr. pridev/prilog „tromo“ u Principovoj i subjekat/objekat „stope“ u Vukadinovićevoj pesmi).
U tekstovima o prozi jedna od zajedničkih tačaka jeste analiza tipova tuđeg govora. Ovim naratološkim problemom, danas posebno aktuelnim u stilističkim istraživanjima, Kovačević se ne bavi samo u ovoj knjizi, nego je to jedno od njegovih dugogodišnjih interesovanja u proučavanju proznog stila. Koliko uspelost priče ili romana zavisi od načina upotrebe i kombinovanja različitih tipova tuđeg govora pokazuje se naročito u radovima „Doživljenost u prozi Veljka Petrovića“ i u radu o stilsko-jezičkim karakteristikama dela Ranka Pavlovića, te postojanju vremenske vertikale u mešanju različitih tipova govora, prepoznatljive na osnovu kurzivom istaknutih leksema u okviru rečenice Radovana Belog Markovića (određene i kao fragmentarni citat, odnosno fragmentarni upravni govor). Posebno je značajna analiza različitih stilema u prozi ovog pisca, izvedena na korpusu priča „Živčana japija“, koja je, možemo dodati, primenljiva i na čitavo Markovićevo delo. Ono što Kovačević donosi u ovom radu – u knjizi najobimnijem – jeste gotovo panoramski pogled i pregled belizama ovog pisca, i to polazeći od rečeničnog nivoa, dosad neosvetljenog kada je o Markovićevom stilu reč. Belizmi, kao svojevrsni Markovićevi poetizmi, ostvareni su i na nivou reči, i na nivou sintagme, i na nivou rečenice – kod njega gotovo da nema rečenice bez belizma – te je prirodno da se njihova stilogena vrednost tumači kao Markovićev spisateljski kod. Ono što je metodološki iskorak u ovom radu jeste primena termina neologizam, koji se inače vezuje za leksički sloj jezika, i na rečenice. Tako se rečenični neologizam javlja kao individualno-autorski neologizam, iako se naglašava da „taj status ona [rečenica] može dobiti ukoliko je neki tip njenog strukturno-semantičkog oblikovanja vezan isključivo za pojedinog autora” (Kovačević 2015: 127).

Igra rečima koja je istaknuta u naslovu autorovog rada o Petrovićevom romanu Ispod tavanice koja se ljuspa i sama je osnova stilskih efekata ovog dela. U romanu je cilj jezičke igre da se dvoznačnošću inače jednoznačne reči demokratija – jednom upotrebljene kao vlastite, drugi put kao zajedničke imenice – pokaže ironija i apsurd u upotrebi ove naoko važne, a zapravo ispražnjene reči. Jezička igra kao takva osnov je, ali sasvim druge prirode, i za tumačenje dosetki, tačnije posebnog tipa humora u Zmajevim primerima dečijih dosetki. Rad o Zmaju, pored analize tvorbenih i semantičkih neologizama, rasvetljava i jedan važan pojam kao što je naivnost, koji ima vrednosno suprotna značenja u opštem rečničkom i filozofskom određenju (lakomislenost : bezazlenost), kao što i reč dosetka ima bitno drugačije značenje u svetu dece i u svetu odraslih. Slično tome, analizom Miljkovićeve pesme „Kritika metafore“ diferencira se i koje značenje u kontekstu pesme imaju reči kritika i metafora, jer pesnik ih nije upotrebio u opštem već u specijalnom značenju (kao termine), a taj uvid baca sasvim drugačije svetlo na tumačenje pesme. Značajano je i delikatno razmatranje razlika između istorijske i poetske istine u pesmi sa istorijskom podlogom kakva je Sladojeva pesma „Princip“.
Knjiga Stil i jezik srpskih pisca Miloša Kovačevića, kao naučno utemeljeni pristup otkrivanju originalnosti književnog umetničkog sveta, primer je štajgerovskog uverenja da savršenstvo jednog dela počiva na tome što je sve ujedinjeno u stilu. Uz uvažavanje specifičnosti teksta, ona skreće pažnju na važnu činjenicu, koja se, očito, olako previđa, da stil ne treba izjednačavati sa ukrasom, jer on oblikuje svet književnog dela, njegovu neponovljivu predstavu. Iz te, ingardenovski shvaćene međuzavisnosti slojeva književne strukture, odnosno različitih nivoa teksta, jezički aspekt niti je poželjno niti je moguće isključiti. Kada se književno delo tako posmatra, onda se o stilu ne govori, kako to obično biva, tek na kraju neke studije ili nekog osvrta, već on postaje samo središte tumačenja književnog sveta. S takve pozicije pisana je knjiga Miloša Kovačevića, koja je, s obzirom na retkost ovakvih studija, aktuelnom stilističkom izučavanju i te kako dragocena.
Sonja Milovanović

01.01.00

Danas
19.02.2002.
"Zavrzlame" i "Stimulatori zivota"

Izdavacka kuca Draganic nedavno je promovisala "Zavrzlame" Zoana Timonede i malu enciklopediju zdravlja Alekseja Sinjakova "Stimulatori zivota". "Zavrzlame" je sa spanskog prevela Marina Ljujic-Pujic i ovo delo zapravo je zbirka pitoresknih, pikarskih, duhovitih prica, u kojima nema ni moralnih preporuka niti didaktike, ali su zato punokrvne i okrepljujuce po citaoce. Autor "Zavrzlama", bio je svestrana i zanimljiva licnost, mereno cak i arsinom renesanse. Bio je i kozar i izdavac i pisac i glumac i pesnik, sto mu je omogucilo da zivot sagleda sa raznih strana i da o tome napise svoje price heterogenog sadrzaja, kojima je zajednicki element peripetija i vitalnost. Timoneda je uticao i na velikane kao sto su Servantes, de la Barka i Lope de Vega, a pri pisanju "Zavrzlama" Timoneda se ugledao na Bokaca.
Sinjakov je poznati ruski lekar, a njegovo delo "Stimulatori zivota" ima za cilj da pomogne novim i drevnim saznanjima coveku, da bi stekao i sacuvao fizicku snagu, otpornost organizma, pojacao umne moci i ziveo u harmoniji s prirodom. Biljke, pcele, voluharice, mogu pomoci na putu isceljenja, kaze autor u ovoj knjizi, koja obiluje savetima, receptima i slucajevima iz prakse ovog lekara - iscelitelja, koji tvrdi da bi se procenat bolesti medju stanovnistvom znatno smanjio, ukoliko bi ljudi shvatili i primenjivali u ishrani vitamine, adaptogene biljke, pcelarske proizvode... "Covek i priroda nisu dvoje", geslo je Sinjakova, koji u ovom svom delu pokusava da vrati coveka zdravijem nacinu zivota, kao i starim i novim saznanjima o mogucnostima uspesnog izlecenja uz pomoc darova prirode.
S. D.