01.01.17
Stubovi srpske prosvete
Aleksandra Novakov, Stubovi srpske prosvete: Srpske srednje škole u Osmanskom carstvu 1878–1912
Zbornik Matice srpske za društvene nauke br. 163/2017
Period nakon Berlinskog kongresa 1878. godine, obeležila je borba za priznavanje srpske narodnosti u Osmanskom carstvu. Crkva je u Osmanskom carstvu nosila obeležje narodnosti i bila je organizovana po sistemu mileta, koji su predstavljali versko-prosvetne zajednice sa finansijskim ovlašćenjima. Bugari su imali svoju crkvu
– Egzarhiju osnovanu 1871, Grci su imali Patrijaršiju. Samo su Srbi obeleženi kao rum milet – hrišćani.
U istorijskim izvorima može se naići na jedan termin koji na najbolji način označava rivalitet balkanskih država (Srbije, Bugarske, Grčke i Rumunije) u borbi za očuvanje nacionalnog i verskog identiteta stanovništva u Osmanskom carstvu u drugoj polovini 19. i početkom 20. veka, koji glasi
„kulturna utakmica”. Otvaranje škola, štampanje udžbenika, osnivanje knjižara, distribucija knjiga i organizovanje crkveno–školskih opština u Osmanskom carstvu bili su prvi ozbiljni sistematski koraci koje je na tom polju preduzela Srbija. Svoju ozbiljnost u radu Srbija je pokazala za vreme dok je predsednik vlade bio Milutin Garašanin (1884– 1886), a posebno kada se na mestu poslanika u Carigradu nalazio Stojan Novaković (1886– 1892). Veliki uspeh postignut je osnivanjem konzulata Kraljevine Srbije u Skoplju, Bitolju, Solunu i Prištini.
Pokretač kulturnog i prosvetnog rada u Osmanskom carstvu bilo je Ministarstvo inostranih dela i to njegovo Političko-prosvetno, odnosno „PP Odeljenje”, na čijem čelu se prvi našao Vladimir Karić, 1889. godine. Upravo njegova misao da se srpska ideja ne može širiti bez srpske škole, dovela je do jačanja prosvetne akcije. Patrijaršijske privilegije i turski Zakon o javnoj nastavi predstavljali su velike prepreke otvaranju srpskih škola. Stoga se osnivanje i rad srpskih nižih i viših gimnazija nalaze među najvažnijim uspesima Srba u Osmanskom carstvu. Premda su srpske škole bile ne samo prosvetne, već i institucije od društvenog i političkog značaja, srpska istoriografija ih nije sistematski proučavala. Danas je situacija znatno drugačija, zahvaljujući monografiji Aleksandre Novakov, koja je posvećena istorijatu šest stubova srpske prosvete, odnosno šest srpskih srednjih škola u Osmanskom carstvu: Bogoslovije u Prizrenu (1871–1912), Srpske gimnazije u Carigradu (1893–1902), Srpske gimnazije „Dom nauke” u Solunu (1894–1910), Srpske muške gimnazije u Skoplju (1894–1912), Srpske gimnazije u Bitolju (1897–1912) i Srpske gimnazije u Pljevljima (1901–1912).
U poslednje vreme postoji tendencija da se objavljuju knjige bez naučnog, odnosno kritičkog aparata. Ova monografija predstavlja pravu suprotnost, jer autorka iznosi brojne činjenice utemeljene na neobjavljenim istorijskim izvorima do kojih je došla u obimnim arhivskim istraživanjima. Nažalost, skoro sve školske arhive su u Prvom svetskom ratu uništene, pa je utoliko teže bilo rekonstruisati život i rad srpskih gimnazija. Autorka je koristila i brojne objavljene istorijske izvore, putopise, memoare, novine, časopise, kao i zavidnu literaturu od nekoliko stotina bibliografskih jedinica.
Ne čudi što se najobimnije poglavlje u knjizi tiče Prizrenske bogoslovije, čije osnivanje Aleksandra Novakov vidi kao prekretnicu u prosvetnom i kulturno-političkom životu Srba u Osmanskom carstvu. Prizrenska bogoslovija je osnovana 1871. godine kao škola za obrazovanje sveštenika, ali i učitelja za kojima je postojala velika potreba u Staroj Srbiji i Makedoniji. Radila je uspešno, uz kraće prekide, sve do 1912. godine. Prizrenska bogoslovija je širila važnu prosvetnu i duhovnu misiju u srpskom narodu. Prosvetnu misiju su vršili učitelji, koji su po zakonu morali da budu podanici Osmanskog carstva. Duhovna misija je počivala na obrazovanim i pismenim sveštenicima, koji su morali da se suprotstavljaju pritiscima bugarske Egzarhije, helenizaciji grčke Patrijaršije, prisilnoj islamizaciji i albanizaciji i propagandi Katoličke crkve. Bogoslovija se održala zahvaljujući ličnostima koje su bile zaslužne za njeno osnivanje: predstavnicima srpskih vlasti u Beogradu, Simi Andrejeviću Igumanovu i njegovom Fondu, tutorima Fonda i ruskom konzulu Ivanu Stepanoviču Jastrebovu. Decenijama je bila stub na kojem je počivala celokupna srpska prosveta, jer su njeni bogoslovi radili kao učitelji i sveštenici širom Osmanskog carstva, gde god su živeli Srbi. Prizrenska bogoslovija bila je i političko-propagandna ustanova, jer je predstavljala svojevrsni konzulat Srbije sve do zvaničnog otvaranja konzulata u Turskoj. Njeni profesori su imali važnu ulogu, jer su postavljani za prve direktore novih srpskih srednjih škola: Sima Popović bio je prvi direktor novoosnovane Srpske muške gimnazije u Skoplju, Vasilije Desić prvi direktor Srpske gimnazije u Carigradu, Petar Kostić prvi direktor Srpske gimnazije „Dom nauke” u Solunu i Sava Jakić prvi direktor Srpske gimnazije u Bitolju. Učenici bogoslovije su postajali profesori, učitelji, episkopi, nacionalni radnici, trgovci, činovnici, advokati, sudije, a među njima su i dva patrijarha Srpske pravoslavne crkve: Varnava Rosić i Gavrilo Dožić. Prizrensku bogosloviju autorka naziva „srpskom utehom i štitom”, i „rasadnikom prosvetnog i nacionalnog rada” Srba u Osmanskom carstvu. Prvom svetovnom srpskom srednjom školom u Osmanskom carstvu smatrana je Srpska gimnazija u Carigradu, osnovana 1893. godine. Njen značaj je u tome što je otvorila put za otvaranje drugih srednjih škola unutar carstva. Neki od njenih nastavnika su bili izuzetni stručni i naučni radnici (Stanoje Stanojević, Jovan Radonić), a učenici su i sami postajali profesori srpskih srednjih škola. Nažalost, gimnazija je zatvorena već 1902. godine. Srpska gimnazija „Dom nauke” otvorena je 1894. godine u Solunu kao centru vilajeta. Njeno otvaranje ubrzalo je izdavanje dozvole za druge osnovne škole širom vilajeta što je sve do 1897. godine bilo veoma teško. Ovu gimnaziju, koju su smatrali elitnom školom, upisivali su đaci sa završenom osnovnom školom i položenim prijemnim ispitom iz srpskog jezika i matematike, primernog vladanja sa izrazitim nacionalnim osećanjima. Zatvorena je 1910. godine, ali su njeni učenici završili školovanje u skopskoj gimnaziji.
Srpska muška gimnazija u Skoplju takođe je otvorena 1894, posle dugotrajne diplomatske borbe sa osmanskim vlastima. Glavnu prepreku njenom postojanju činili su nacionalno-propagandni centri drugih država – Bugarske i Grčke. Škola je odigrala veliku ulogu u širenju srpske nacionalne misli. Rezultat rada gimnazije u Skoplju bio je potpuni preokret zatečenog stanja. Naime, osamdesetih godina 19. veka u Skoplju nije bilo dozvoljeno ni otvaranje srpske osnovne škole, da bi nakon Mladoturske revolucije, 1908. godine, grad postao političko središte srpskog naroda u Osmanskom carstvu. Veliki broj nastavnika i učenika skopske gimnazije učestvovao je u srpskoj četničkoj akciji u Turskoj, i nalazio se u redovima srpske vojske u balkanskim ratovima.
Otvaranje niže Srpske gimnazije u Bitolju 1897. godine omogućilo je osnivanje osnovnih škola širom Bitoljskog vilajeta. Osnivanjem gimnazije u Pljevljima, 1901. godine, stvoren je kulturni i prosvetni centar koji je obrazovao lokalnu srpsku inteligenciju, i bio protivteža austrougarskom kulturnom uticaju, sve do 1912. godine. Srpske gimnazije su bile veoma dobro teritorijalno raspoređene: tri škole su se nalazile u Kosovskom vilajetu, gde je bilo najviše Srba, po jedna u Bitoljskom i Solunskom vilajetu, i jedna u Carigradu, prestonici Osmanskog carstva.
Knjiga Aleksandre Novakov izlazi iz okvira monografije o prosveti, dajući širi prikaz društvenih, političkih i kulturnih kretanja i organizacije srpskog naroda u Osmanskom carstvu. Ona obrađuje stanje u Prizrenu, Carigradu, Solunu, Skoplju, Bitolju i Pljevljima u vreme otvaranja i rada gimnazija, opisujući uslove rada i položaj nastavnika i učenika. Veliku vrednost ove monografije predstavljaju tabelarni pregledi nastavnih planova i programa, udžbenika i rasporeda časova. U tabelama se nalazi sinteza znanja o strukturi učenika, njihovom etničkom i socijalnom poreklu (procenat pripanosti činovničkim, zanatlijskim, trgovačkim, zemljoradničkim i poslužiteljskim porodicama), starosnoj dobi i broju učenika, kao i njihovoj kasnijoj ulozi u društvu. Aleksandra Novakov piše jasnim jezikom. U skoro živim slikama vidimo kako je tekao školski dan, šta su učenici oblačili, kako su se hranili i koji su im predmeti bili omiljeni. Bavljenje svakim od stubova srpske prosvete u Osmanskom carstvu, autorka je obogatila i prikazima biblioteka. Zanimljivo je da su tokom rada srpske gimnazije u Solunu postojale dve, odnosno tri biblioteke: profesorska, koja je posedovala stručnu literaturu i druge korisne knjige; đačka, koja je posedovala knjige svetskih pisaca na srpskom i francuskom jeziku; i biblioteka zabranjenih knjiga – dela nacionalnih pisaca i zbirke srpskih narodnih pesama – koje zbog svoje sadržine ne bi mogle da prođu tursku cenzuru, pa su se čuvale u srpskom konzulatu. U svim poglavljima autorka je obratila pažnju na izgradnju duha i nacionalne svesti i na vaspitno-obrazovni i političkopropagandni značaj gimnazija. Srpske srednje škole u Osmanskom carstvu su stvarale srpsku inteligenciju (učitelje, sveštenike, profesore, lekare, advokate i privrednike) i uticale na formiranje srpskog građanskog društva. S druge strane, srednje škole su bile oslonac četničke akcije, u kojoj su učenici i nastavnici aktivno učestvovali. Aleksandra Novakov je zaključila da su škole ispunile očekivanja. Uoči Prvog balkanskog rata u Osmanskom carstvu je radilo 414 srpskih prosvetnih radnika u 262 srpske škole, koje je pohađalo 9.947 učenika. Insistiranje na razvoju prosvete predstavljalo je dalekovidu politiku Kraljevine Srbije, koja je naposletku Srbima donela prednost u „kul-
turnoj utakmici”.
Izvesno je da će Stubovi srpske prosvete istraživačima predstavljati stub daljeg bavljenja temom istorije Srba u Osmanskom carstvu. Knjiga je bogata ilustracijama, do kojih je autorka došla tokom arhivskih istraživanja. Pohvale zaslužuje i Zavod za izdavanje udžbenika, prvenstveno što je imao razumevanja za objavljivanje ove značajne monografije, ali i za njen veoma kvalitetan izgled. Knjiga Stubovi srpske prosvete sigurno će biti među najboljim izdanjima ove izdavačke kuće u 2017. godini.
Biljana Vučetić
