01.10.20
Tokovi istorije
Monografija Aleksandra Ignjatovića, profesora istorije i teorije arhitekture na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, pod nazivom U srpsko-vizantijskom kaleidoskopu, Arhitektura, nacionalizam i imperijalna imaginacija 1878–1941, pojavila se pred čitalačkom publikom pre četiri godine. Radi se o obimnoj interdisciplinarnoj analizi načina tumačenja srednjovekovne arhitekture i različitih vidova uobličavanja moderne arhitekture na teritoriji Srbije – od sticanja nezavisnosti na Berlinskom kongresu 1878. godine do raspada Kraljevine Jugoslavije u Drugom svetskom ratu 1941. godine. U njenom fokusu su naučni, kao i popularni diskursi o Vizantiji koji su snažno uticali na definisanje ideoloških okvira i političkih praksi u Srbiji i Jugoslaviji. Kroz prikaz arhitektonskih ostvarenja, ruševina i ostataka, planova i rasprava, i pre svega kroz suptilne analize konteksta u kojima su ta dela nastajala i koje su istovremeno snažno gradila, knjiga prati proces stvaranja i razvoja srpskog nacionalnog identiteta. Nakon što je u monografiji Jugoslovenstvo u arhitekturi6 predstavio originalnu, široko prihvaćenu i nagrađivanu, citiranu, ali često i bez navoda preuzimanu analizu uticaja arhitektonskog stvaralaštva na definisanje fenomena „jugoslovenstva“, Ignjatović je ovoga puta ubificirao relaciju između „srpskog“ i „vizantijskog“ kao neuralgičnu tačku savremene istorije Srbije.
Ostajući primarno orijentisan na studiozna proučavanja istorije i teorije arhitekture, on je pratio stvaralaštvo čitave plejade istraživača koji su se bavili vizantijskim nasleđem. Analizirao je tumačenja srednjovekovnih istorijskih zapisa, arheoloških artefakata, vernakularnih tradicija, kulturnog i umetničkog nasleđa u radovima Mihaila Valtrovića, Andre Stevanovića, Pante Srećkovića, Vladana Đorđevića, Miloja Vasića, Dragutina Milutinovića, Dragoljuba Pavlovića, Stanoja Stanojevića, Aleksandra Solovjeva, Nikole Radojčića, Vladimira Ćorovića, Jovana Cvijića i mnogih drugih. Tumačeći naučna, pseudonaučna i dela popularne kulture i opsege njihove recepcije, autor je pokazao kako su u procesu definisanja političkih ideja i državnih projekata „arhitektonski ostaci daleke prošlosti radom istoričara, istoričara umetnosti i arhitekata, ali i mnogih drugih koji su o njima pisali s mnogo znanja, nekontrolisane empatije, pa čak i strasti, postajali delatni ideološki instrumenti od velikog značaja“. Njegova monografija predstavlja promišljenu, delikatnu studiju u kojoj su sagledana ograničenja naučne objektivnosti, izbegnuti jednostavni zaključci, jasno iznete teško uočljive nijanse u tumačenjima i ukazano na njihovu isprepletanost. Autor je ubedljivo dokazao tezu da su u periodu uspostavljanja nacionalnog principa u Evropi, kada su istorijski „dokazi“ predstavljali jedan od ključnih elemenata političke i državne legitimacije, načini interpretiranja tzv. nacionalnog stila i proizvođenja srpsko-vizantijskog stila u arhitekturi ključno uticali na formiranje kolektivnih identiteta i političke kulture u Srbiji.
Prateći brojna tumačenja srednjovekovne arhitekture, kao i arhitektonske poduhvate 19. i 20. veka koji su se oslanjali na inventovane tradicije vizantijskog i srpskog graditeljstva, Ignjatović je prepoznao istovremeno postojanje dve paradigme na kojima su nastajali ideološki diskursi i uobličavana kolektivna svest. Paradigme vizantinizacije i devizantinizacije Ignjatović je istakao kao ključne tačke oslonca u procesu konstrukcije (kasnije i dekonstrukcije) srpske i jugoslovenske nacije. Pogled u prošlost koji su upućivali brojni istraživači, kao pogled u stranu zemlju, kreirao je sliku drugog u opozitu kome, ali istovremeno i u virtuelnom kontinuitetu sa kojim je definisano društvo u sadašnjosti. Pomno analizirajući radove generacija naučnika koji su temeljeni na uverenju u akademsku objektivnost i postulate kritičke istoriografije, Ignjatović je lucidno i kritički vrednovao njihove zaključke. Prepoznajući akademsku otvorenost i naučnu aktuelnost, on je istovremeno u njihovom stvaralaštvu otkrivao slojeve koji su bili proizvod političkih težnji i ideoloških sadržaja, pa čak i gotovo arhetipske kreacije mašte. Slika prošlosti je (ne)primetno saobražavana potrebama sadašnjosti koja je projektovala željenu budućnost. Ta izmaštana predstava je (ne)svesno uticala na lične i kolektivne samopercepcije, određujući indirektno i otvaranja naučnih problema i istraživačkih pitanja.
Posebnu vrednost Ignjatovićeve knjige predstavlja činjenica da su analize načina percepcije Vizantije u Srbiji i Kraljevini Jugoslaviji, postavljene u znatno širi interpretativni okvir. Knjiga prati načine uobličavanja istorijske misli u Evropi razmatranog perioda i pokazuje kako je slika Vizantije kreirala društva na Starom kontinentu – od potpune diskreditacije Vizantije u delima prosvetitelja, do njene adoracije u stvaralaštvu humanista na prelazu 19. u 20. vek. Ignjatović je pokazao kako je od Francuske i Nemačke, preko srednjoevropskih društava, do Rusije i Bugarske, predstava Vizantije menjana u skladu sa društvenim i političkim promenama i kako im je davala legitimitet.
Monografija U srpsko-vizantijskom kaleidoskopu jasno asocira na suptilne i promišljene radove poststrukturalista i teoretičara postkolonijalnih studija, u kojima su kulturne prakse označene kao metode uspostavljanja socijalne i političke distinkcije i dominacije. Ipak, Aleksandar Ignjatović nije šematski preuzeo saidovsku dekonstrukciju orijentalističkog diskursa, već ju je kroz analizu srpsko-vizantijskog kaleidoskopa značajno upotpunio. U tom smislu, kao posebno inspirativna nameće se komparacija njegovih zaključaka sa delom Alena Grorišara Struktura saraja. Azijatski despotizam kao tvorevina mašte na Zapadu u XVIII veku7 koja je objavljena gotovo istovremeno sa Saidovim Orijentalizmom.8 U Monteskjeovim, Volterovim, Didrovoovim i brojnim drugim opisima saraja u Istambulu i Isfahanu, Grorišar je prepoznao prikrivenu, ali suštinsku kritiku apsolutizma Luja XIV. Prepoznao je okvire unutar kojih su nastajali principi prosvetiteljstva i stvarani ideali koje je proklamovala Francuska revolucija. Baveći se recepcijom pojma saraj i slikom oniričnog, senzualnog, ali istovremeno surovog i despotskog Istoka, on je pokazao kako je, kreiranjem izmišljenih predstava, radikalno menjana realnost i potkopavani temelji rojalističkog principa u Evropi. Tu sliku drugog, kao i navodnu predstavu sopstvenog odraza u oku posmatrača sa orijenta, gradili su i u nju bespogovorno verovali svi oni koje je ugrožavala apsolutna vlast jednog čoveka – kako oni koji su pokušavali da zadrže svoje privilegije iz prošlosti tako i oni koji su verovali da njima pripada budućnost. Kritika „azijskog despotizma“, koja je postavila osnove modernih društava, predstavljala je zajedničku tvorevinu ideološki i politički suprotstavljenih grupa.
Razotkrivanje „orijentalizma“ kao kulturološkog konstrukta prosvetiteljstva predstavljalo je značajan naučni i politički iskorak savremene humanistike sredinom 20. veka, ali i istovremeni nastavak kritičke tradicije koja je započela upravo sa prosvetiteljstvom. Ignjatovićevo ispitivanje procesa uobličavanja sekularnog društva u Srbiji na osnovu istovremene aproprijacije vizantijskog nasleđa i alijenacije od njega, deo je upravo te bogate evropske kritičke misli. On je načine reprezentovanja vizantijskog nasleđa video i kao proizvod i kao ključni pokretač imaginacije srpskih intelektualnih i političkih elita. Za razliku od francuskog iskustva subverzije monarhizma ostvarenog kroz izmaštanu predstavu drugog, tabula rasa srpske državnosti je ispisivana postepeno. Na njoj nije bilo potrebe brisati, već pažljivo upisivati, pored ostalih, i slike Vizantije koja je zamišljena kao „područje čarolija, netaknuta i nepoznata zemlja“. Stoga je i Aleksandar Ignjatović kompleksnost srpsko-vizantijskog odnosa označio kao „meta pitanje nacionalne istorije arhitekture“, konstatujući da se „(p)riča o naciji ispričana kroz odnos ’srpskog’ i ’vizantijskog’ ne tiče (…) samo arhitekture, niti samo umetnosti; ona se podjednako odnosi i na naše razumevanje srednjovekovne i savremene istorije, kao i samog jezgra srpskog nacionalnog identiteta“.
Taj složeni fenomen je do sada bio gotovo potpuno nevidljiv i neistražen u srpskoj humanistici. U našoj sredini ga se dotaklo samo nekoliko autora (najdirektnije Srđan Pirivatrić i Vlada Stanković9). Stoga je Ignjatović bio prinuđen da se hrabro upusti u iščitavanja vizantološke literature koja je nastajala u Srbiji i Jugoslaviji u razmatranom periodu od šest decenija (1878–1941), oslanjajući se pri tome na obimnu produkciju koja se bavila mestom i funkcijom slike Vizantije u izgradnji modernih društava, a koja je u svetu napisana poslednjih godina. Komparirajući i kontrastirajući brojne tekstove srpskih humanista i umetnika, autor je zaključio da su srpsko-vizantijske relacije „esencijalizovane“ i „naturalizovane“ u nacionalnoj istoriografiji i kulturi. Stoga je njegov osnovni istraživački cilj bio da tumačenjem i razumevanjem tog složenog odnosa pronikne „u njegovu epistemološku i ideološku ekonomiju, kao i mehaniku njegovog građenja“. Analizirao je istorijske predstave u kojima je Vizantija bila centralni objekat istraživanja i zaključivanja, ne samo sa namerom da pokaže njihovu naučnu (ne)objektivnost već pre svega sa željom da razume uzroke takvih tumačenja i njihove rezultate, te da objasni kakvo su društvo takve interpretacije arhitektonskog nasleđa konstituisale. U njegovom fokusu nije bila tačnost i istinitost akademskih iskaza, već snaga uverenja njihovih autora i bezrezervna vera čitalaca koja je takva tumačenja pretvarala u kulturne kanone. Ignjatović je duboko pronikao u probleme istoriografije i kulturne politike u Srbiji, prepoznajući Vizantiju kao specifičnu tvorevinu imaginacije srpskih intelektualnih i političkih elita, kao iluziju koju nije bilo potrebno dokazivati u stvarnosti.
Monografija U srpsko-vizantijskom kaleidoskopu započinje teorijskim razmatranjem centralnih pojmova istraživanja: nacije, imperije i istorije i složenih relacija koje su među njima uspostavljane u humanistici poslednjih decenija. Sistematično su navedene i delikatno protumačene najuticajnije teorije, interpretacije i debate o fenomenu nacije, prepoznate njihove specifičnosti, ali i ograničenja. Na stranicama na kojima su u knjizi razmatrani pojmovi imperija i imperijalizam autor je prihvatio i dalje razvio tumačenja koja navedene pojmove sagledavaju kao vid kulturne supremacije. Ostavio je po strani razmatranja društveno-ekonomskih aspekata imperijalizma i rasprave o fazama razvoja kapitalizma. Prevazišavši dominantu periodizaciju imperijalizma i vremena imperija koja se uobičajeno završava sa Prvim svetskim ratom i Oktobarskom revolucijom, Ignjatović se zaustavio na godini raspada Kraljevine Jugoslavije, ali je jasno istakao da se radi o procesu koji traje do danas. Iz polja istoričara arhitekture on je fenomen imperije i imperijalizma označio kao bogati repozitorijum raskošnog simboličkog kapitala i kao način upravljanja i uspostavljanja subordinacije kroz različite vidove kulturne reprezentacije. Tragajući za semiotičkim značenjima, on je pojmove nacija i imperija, nacionalizam i imperijalizam protumačio kao „samo formalno kontradiktorne“ i označio kao „gotovo sinonime“ koji se međusobno grade i jačaju kroz nove vidove društveno-ekonomskih odnosa koje uspostavljaju. Izjednačavajući imperijalizam sa ekspanzionizmom, on je istakao da je ideologija nacionalne države uvek podrazumevala težnju ka jačanju imperijalne vlasti „kao istovremeno političkog modela i koncepta kulture“ i na taj način otvorio prostor za višeslojan dijalog.
Ignjatović je postulirao, dakle, tezu da se kroz vizantološki diskurs legitimisala imperijalna ideja, te da je način predstavljanja kulturne srpsko-vizantijske povezanosti trebalo da garantuje političku dominaciju i da utvrdi oblik imperijalne vladavine. U vremenu tek osamostaljene kneževine i kasnije kraljevine Srbije, vizantinizacija istoriografskih predstava je označila put njene emancipacije i ekspanzije na spoljnom i unutrašnjem planu. Pozivanje na tradicije Vizantije je davalo imperijalnu patinu novoformiranoj državi i identitet društvu u procesu nacionalnog konstituisanja. Kako je, međutim, slika Vizantije činila deo monolitne predstave Orijenta i na taj način u evropskom patronizujućem diskursu subordinirana (čak i kada je uzdizana), koncept distinkcije, odnosno razdvajanja od Vizantije je dobijao sve značajnije mesto u srpskom javnom polju. Tako je vremenom, kroz paradigmu devizantinizacije, sazrevala ideja navodne srpske kulturne originalnosti i nadmoćnosti nad degenerisanom i oronulom carevinom, kao i predstava srpske umetnosti kao usavršene Vizantije koja je nosila vitalnu snagu. Predstavu „usavršene Vizantije“ u srpskim istoriografskim narativima Ignjatović nije označio kao vid regresije i kulturnog atavizma, već kao deo globalno dominantnog diskursa. Stoga su posebno važni delovi knjige u kojima su analizirana različita tumačenja Vizantije nakon nastanka jugoslovenske države. Nacionalni identiteti nastajali na kulturnoj i umetničkoj distinkciji od „okoštale“, „dogmatske“ Vizantije tekli su paralelno sa procesom preuzimanja vizantijskog modela imperijalnog vladanja u političkom polju. Upravo na njemu je svoj primat gradila politički najmoćnija, ali ne i ekonomski najpotentnija nacionalna grupa. Vizantijsko nasleđe je u tom kontekstu postajalo garant kulturne, političke i vojne dominacije.
Centralni delovi knjige posvećeni su studijama slučaja i kroz njih konkretnom prepoznavanju načina delovanja arhitektonskog diskursa. Proces definisanja nacionalnog identiteta kroz prisvajanje i isticanje gotovo naturalizovane povezanosti sa Vizantijom, autor je maestralno sagledao kroz analize rada Drugog vizantološkog kongresa u Beogradu, 1927. godine. Stranice posvećene načinu izveštavanja sa kongresa i predstavljanju glavnih izlaganja su rasvetlile okvir unutar koga je jezik arhitekture dobio nova značenja. Posebno intrigantan deo monografije, u tom smislu, posvećen je procesu osmišljavanja idejnog rešenja i početku gradnje hrama Svetog Save u Beogradu 1926–27. i 1931–32. godine. Kroz prikaz traganja za srednjovekovnim uzorima u međuratnom periodu, Ignjatović je pažljivo odmotavao slojeve kojima je obavijan srpski nacionalni program u okvirima jugoslovenske zajednice. Prisvajanja i(li) odbacivanja Vizantije postala su delatni elementi prisvajanja i odbacivanja jugoslovenskog identiteta i njegovih evropskih korena.
Knjiga U srpsko-vizantijskom kaleidoskopu vodi čitaoce kroz složeni lavirint pitanja i problema. Odgovori koje autor daje grade njegov zaključak o istovremenoj aproprijaciji i negaciji Vizantije koja je proistekla iz globalne razlike u prosvetiteljsko-orijentalističkom i romantičarsko-iracionalnom i realističnom tumačenju Drugog Rima – od slike mračnog carstva, do bajkolike predstave civilizacije koja je označena kao spona između antike i modernih društava. U tom kontekstu je i srpsko povezivanje sa Vizantijom proizvelo specifičano tumačenje koncepta Translatio imperii, koji je proklamovanoj sintagmi „oslobođenja i ujedinjenja“ srpskog i jugoslovenskih naroda trebalo da osigura zavničan državotvorni legitimitet.
Kritički iščitavajući raznorodne tekstove, autor je skidao ideološke slojeve vremena u kojima su nastajali i hrabro pokazivao da ispod njih često nije postojalo gotovo ništa osim snažne želje i vere u sopstvenu superiornost. Jasno ukazujući na slepe ulice u koje je zapadala istoriografija, konstatovao je da su često upravo „istoričari stvarali neprovidni zastor ispred istorijske stvarnosti“. Zato stranice na kojima se Ignjatović okrenuo analizama istoriografskih zaključaka i njihovih autora i otvaraju najširi prostor za debatu, za različite interpretacije navedenih primera.
Ova knjiga je proizvod minucioznog arhivskog rada, odličnog uvida u domaću i stranu literaturu i terenskih istraživanja. Dekonstruišući predstave mitologizovane prošlosti, ona je otvorila prostor za kritičke analize istoriografije, kao i široko shvaćenog termina kulture ne samo 19. i 20. veka već i vremena u kome živimo. U tom kontekstu se analiza poeme Vilijama Batlera Jejtsa (William Butler Yeats) Jedrenje u Vizant (Sailing to Byzantium) iz 1927. godine izdvaja kao biser savremene humanistike u Srbiji.
Svojom poslednjom knjigom profesor Aleksandar Ignjatović je još jednom iskazao stav da je izlišno i potpuno nemoguće analizirati arhitektonska dela i njihove ostatke ili ruševine kroz isključivo estetske kategorije, tipologiju i formalnu analizu bez razumevanja kulturnog i istorijskog konteksta i „političkog prostora moći“ unutar kojih ta dela nastaju i koje veoma snažno grade. Takve analize je jasno odbacio kao larpurlartističke ćorsokake, ističući da je nemoguće razumevanje značenja simbola i smisla njihovih funkcija bez jasnog sagledavanja društvenih okvira i političkih sekvenci.
Na samom kraju ovog prikaza, još jednom ćemo se pozvati na Grorišara i njegovo delo Struktura saraja, koji u Zaključku čitateljke i čitaoce podseća na Frojdov paradoks da „verujući onome ko veruje imamo najviše izgleda da dosegnemo do istine“. Na sličan način Aleksandar Ignjatović, kritički tumačeći autore o kojima piše, rešava da im veruje. U njegovoj interpretaciji, oni su tvorci naučnih diskursa, ali i društveni agenti koji su proizvodili i prenosili istorijske interpretacije i izdvajali one topose u javnom prostoru za koje su verovali da mogu da postanu prepoznatljivi simboli i elementi identifikacije svakog građanina. Retke su knjige koje otvaraju tako brojna i složena pitanja poput Ignjatovićeve U srpsko-vizantijskom kaleidoskopu. Kako je moguće da upravo ona, evo već četiri godine, nije predstavljena stručnoj javnosti?
Olga Manojlović Pintar
